شجریان؛ هنرمندی با آوازی به رنگ جاودانگی

شجریان، هنرمندی بزرگ است كه زندگی اش را وقف فرهنگ و هنر ایران كرده است. یكی از ویژگی های شجریان توجه به روح زمانه و جامعه است. بر همین اساس باید شجریان را هنرمندی اجتماعی و مردمی بنامیم. وی از سرمایه های ملی و فرهنگی كشور به حساب می آید، با این حال موضع گیری های اجتماعی و سیاسی اش موجب محدودیت ها و چالش هایی برای وی شده است؛ هر چند چالش و محدویت برای هنرمندان در همه دوره های تاریخ وجود داشته است. همین موضع گیری های گاه و بیگاه شجریان منجر به نقد وی و ایجاد تنگنا برای پخش آثارش شده است.

در شرایطی كه با فراگیر شدن سبك های جدیدِ موسیقی، ذائقه ها دچار تغییر شد و موسیقی عامه پسند رواج بیشتری پیدا كرد اما موسیقی و آواز اصیل ایرانی با ستارگانی مانند شجریان همچنان می درخشد. شجریان اول مهر ماه ۱۳۱۹ در مشهد به دنیا آمد. همان طور كه وی در خاطراتش از ایام كودكی بیان كرده، پنج ساله بود كه در خلوت كودكانه‌ اش آواز می ‌خواند. شجریان یك سال پس از این كه وارد دوره تحصیل ابتدایی شد، به آموزش تلاوت قرآن‌ كریم نزد پدر پرداخت، در سال 1331 برای نخستین بار صدایش از رادیو خراسان پخش شد. وی همزمان با ورود به دوره تحصیلی متوسطه در مسابقه های فوتبال دبیرستان‌های مشهد حضور یافت و در سال 1334 موفق شد به تیم دانش آموزی استان راه یابد.

شجریان و دنیای ساز و آواز
شجریان در سال 1336 به دانشسرای مقدماتی مشهد رفت و در همین سال برای نخستین بار با یك معلم موسیقی ‌آشنا شد. پیگیری جدی هنر آواز سبب شد تا در سال 1338 وی به اجرای آوازهایی بدون ساز و نیز قرائت قرآن برای رادیو خراسان بپردازد. یك سال بعد شجریان دیپلم دانشسرای عالی را گرفت و به استخدام آموزش و پرورش در آمد و همزمان به تدریس در دبستان پرداخت. در همین سال با ساز سنتور آشنا شد و این اشتیاق در وی شدت گرفت كه به فراگیری این ساز نزد «جلال اخباری» بپردازد.

شجریان در سال 1340 ازدواج كرد كه حاصل این ازدواج سه دختر و یك پسر (همایون) است. وی پس از چند سال تدریس و مدیری دبستان ‌های مشهد، آذرماه 1346 به تهران آمد و از همان بدو ورود با «احمد عبادی» (نوازنده و نواساز نامی سه‌ تار) آشنا شد و همزمان به همكاری با رادیو ایران پرداخت. شجریان به كلاس درس آواز «اسماعیل مهرتاش» و كلاس خوشنویسی انجمن خوشنویسان رفت. آشنایی با «رضا ورزنده» (نوازنده سنتور) در تابستان همین سال به اجرا و ضبط نخستین برنامه در رادیو ایران با عنوان «برگ سبز شماره ی 216» انجامید.

وی در سال 1347 از آموزش و پرورش به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت و همزمان به كلاس خوشنویسی «حسن میرخانی» رفت. شجریان در سال 1350 با «فرامرز پایور» آشنا شد و به مشق سنتور و آموزش ردیف آوازی «ابوالحسن صبا» نزد او پرداخت. در همین سال است كه شجریان با «هوشنگ ابتهاج» شاعر نام آشنا، آشنا شد و به همكاری با برنامه «گلهای تازه» رادیو پرداخت.

شجریان در سال 1351 ضمن همكاری با برنامه گلهای تازه با «نورعلی خان برومند» آشنا و به آموزش سبك و شیوه آوازی «حسین طاهرزاده» نزد او مشغول شد. آشنایی با «عبدالله دوامی» و آموختن ردیف ‌های آوازی از دیگر توفیق های شجریان در این سال بود. وی در سال 1357 در مسابقه تلاوت قرآن سراسر كشور به مقام نخست رسید.

شجریان در فاصله سال‌ های دهه 60 همكاری گسترده‌ای را با «پرویز مشكاتیان» آغاز كرد كه حاصل ‌آن آلبوم های «ماهور»، «بیداد»، «نوا»، «دستان» و ... است. در همین سال‌ها وی به اتفاق «گروه عارف» كنسرت ‌هایی را در خارج از ایران اجرا كرد، از سال 1368 نیز با گروه «داریوش پیرنیاكان» و «جمشید عندلیبی» به اجرای كنسرت در آمریكا و اروپا پرداخت.

وی با همراهی «حسین علیزاده»، «كیهان كلهر» و فرزندش همایون در زمستان سال 1383 به مناسبت زلزله بم كنسرتی را درتهران برپا كرد. از شاگردان شجریان می توان به «شهرام ناظری»، «حسام الدین سراج»، «علی جهاندار»، «حمید نوربخش» و مرحوم «ایرج بسطامی» اشاره كرد.

ادواربندی و زمینه های فعالیت هنری
شجریان از نظر مقطع های زمانی زندگی هنری اش سه دوره را پشت سر گذاشته است؛ دوره نخست از كودكی و نوجوانی تا سال 1345 كه به خوبی با آثار موسیقی قدیمی و صفحه های موجود آشنا شد. وی در كنار بهره بردن از هنر استادان قدیمی و اجرای آواز در رادیو مشهد، در پایان این دوره به رادیو ایران و برنامه گلهای تازه راه یافت. دوره دوم از 1345 تا 1357 را دربرمی گیرد كه شجریان به جز رادیو گاه در تلویزیون حضور یافت. دوره سوم از زمان پیروزی انقلاب تا امروز است كه شجریان با كنار رفتن آوازخوانان بزرگ پیشین به تدریج به شاخص آواز ایرانی شناخته شد. یادآوری این نكته ضروری است كه شجریان در هر سه دوره یادشده هیچ گاه از یادگیری و مرور كار استادان زنده و از دست رفته آواز برای تكمیل، بهبود و پیشرفت كار خویش دست نكشیده است.(1)

در این میان شجریان به دلیل اتصال عمیق با سنت آوازی ایران در دوره سوم جایگاه مهمی دارد چرا كه در كنار نقش اجتماعی از اثرگذاری تكنیكی بر آواز ایرانی برخوردار است.(2)

شجریان علاوه بر آوازخوانی، علاقه زیادی به خوشنویسی ایرانی دارد. وی چند ساز جدید در موسیقی ایرانی اختراع كرده است و اردیبهشت ۱۳۹۰ در نمایشگاهی این سازها را به طور رسمی به نمایش عمومی گذاشت. از سازهای ابداعی وی می توان به «شهرآشوب»، «صراحی»، «ساغر»، «كرشمه»، «سبو»، «تندر» و «باربد» اشاره كرد.

درون مایه و نقد آثار
بی شك یكی از ویژگی های اصلی آثار ماندگار در عرصه موسیقی توجه به هماهنگی و هارمونی اثر است. در واقع اگر شعر و محتوا با موسیقی هماهنگی نداشته باشند، آن اثر موسیقایی ناقص و ناشیانه است. از ویژگی های مهم آثار شجریان توجه به مساله هماهنگی شعر و محتوا با قالب و موسیقی اثر است. وی در همین زمینه معتقد است كه آواز ایرانی با شعر و وزن عروضی پیوسته است. به همین دلیل تنظیم آهنگ در موسیقی نیازمند دقت و وقت بسیار است.(3)

بیشتر آوازها و تصنیف های شجریان گزیده ای از سروده های شاعران بزرگ ایران همچون «سعدی»، «حافظ»، «مولوی»، «باباطاهر»، «خیام»، «عطار» و برخی تصنیف های قدیمی با مضامین عاشقانه و اجتماعی است. شجریان همچنین، در برخی كنسرت ها و كارهای جدیدتر خود از «شعر نو» شاعرانی چون «فریدون مشیری»، «نیما یوشیج»، «سهراب سپهری»، «شفیعی كدكنی»، «مهدی اخوان ثالث» و «هوشنگ ابتهاج» استفاده كرده است.

شجریان بخشی از دعاهای قرآنی را در اثر مشهورش «ربّنا» خوانده است كه هنگام افطارهای ماه رمضان از صدا و سیما پخش می شد اما چند سالی است كه از پخش این اثر ملی و ماندگار در این رسانه خبری نیست. با این حال، شجریان بعد از درگذشت پدرش كه از استادان و قاریان مشهور قرآن در مشهد بود 2 اثر از تلاوت های قرآن خود را با عنوان «به یاد پدر» منتشر كرد.

بیشتر نقدهایی كه درباره آثار شجریان شده دارای سویه های مثبت و همراه با نگاهی همدلانه بوده است. با این حال برخی معتقدند مكتب آوازی شجریان اگرچه از نظر تكنیك رشد چشمگیری در آواز ایرانی ایجاد كرد، اما از نظر زیبایی شناسی آواز ایرانی، با نمونه هایی كه در بررسی روند صد ساله این آواز قابل ردیابی است، فاصله ای آشكار دارد. مشخص ترین تفاوت این شیوه آوازی، تغییر در لحن به قیمت از دست دادن شخصیت آواز و امضای فردی در آواز ایرانی بوده است. این شیوه از نوعی یكسان سازی در نحوه بیان و زیبایی شناسی همگانی و غیرفردی حكایت دارد كه تولیدهای آوازی این شیوه را تنها توانمندی های تكنیكی از هم جدا می كند. بدیهی است آنچه شجریان انجام داد با امضای فردی اش در تاریخ این موسیقی شناخته شده و در جایگاه ویژه ای قرار گرفته است اما تكنیك پیشنهادی او در آموزش این آواز و تقلید نسل بعدی از او، نحوه بیان و دستور زبان آوازی متفاوتی را پیشنهاد می كند كه خلاقیت فردی و بیان شخصی در آواز را در عمل از میان می برد.(4)

پی نوشت ها:
1- شیرازی، علی، «محمدرضا شجریان، آخرین بازمانده از نسل آوازی ایران»، تارنمای تبیان، قابل دسترس به نشانی: http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=32854
2- شهرنازدار، محسن، «آواز ایرانی در بستر تغییرات»، تارنمای انسان شناسی و فرهنگ
3- عابدینی مطلق، كاظم، «هزار گلخانه آواز»، نشر فراگفت، چاپ1387، ص224
4- شهرنازدار، پیشین