چشم‌ها خیره به‌دنبال‌شان می‌گردد
شیراز یکی از غنی‌ترین شهرهای ایران از نظر معماری است. بخش بزرگی از این شاهکارها مدیون هنردوستی کریمخان زند است. «وکیل‌الرعایا» در مدت زمان حکومتش، بهترین معماران ایران را در شیراز گرد هم آورد و باعث به‌وجود آمدن بناهایی شد که امروز نه‌تنها هموطنان خود، بلکه مردمی از چهار گوشه‌ی دنیا را که برای دیدن شهر شیراز به ایران سفر می‌کنند، شگفت‌زده می‌کند.
امروزه معماری را یک هنر اجتماعی می‌دانند. در اصول معماری، اجتماعی بودن و سازش بنا با محیط و اجتماع اهمیت زیادی دارد. معماران ایرانی بناهایی را طراحی کرده‌اند که پس از گذشت صدها سال، همچنان شگفتی و زیبایی خود را حفظ کرده و طراوت و تازگی خود را از دست نداده‌اند. شاید به همین دلیل است که دیدن چندباره یک بنای زیبا برای ما خسته‌کننده نیست.
سابقه معماری ایران را به هزاره هفتم قبل از میلاد مربوط می‌دانند. از همان دوران، معماران ایرانی ویژگی‌هایی را در طرح‌های خود به کار گرفتند که معماری ایران را شناسنامه‌دار کرد و ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فردی به آن بخشید. محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و بالاخره تزیینات گوناگون، معماری ایران را باشکوه و زیبا کردند.
شیراز بناهایی قدیمی و زیبایی دارد که هریک نشان‌دهنده‌ی گوشه‌ای از هنر دست معماران ایرانی است. برخی از این بناها مانند آرامگاه‌های حافظ و سعدی، باغ ارم، مسجد نصیرالملک و ارگ کریمخانی از شهرت بیشتری برخوردارند.
آرامگاه حافظ
بنای آرامگاه حافظ با معماری خاص و زیبای خود، یادگار معماری درخشان ایرانی در دوره‌ی زندیه و تلفیقی از هنرهای بی‌نظیر تجسمی است.65 سال از درگذشت حافظ می‌گذشت که اولین عمارت گنبدی‌شکل،توسط وزیر میرزا ابوالقاسم گورکانی، حاکم فارس، بر فراز مقبره‌اش ساخته شد. این عمارت در طول سال‌ها و با تغییر حکومت‌ها، بارها مرمت و بازسازی شد. شاه‌عباس صفوی، نادرشاه افشار و کریمخان زند از حاکمانی بودند که مقبره‌ی حافظ در زمان حکومت‌شان بازسازی شد.
آنچه امروز به‌عنوان آرامگاه حافظ در شیراز وجود دارد، بنایی ساخته‌شده در سال 1314 شمسی است. در آن سال، وزیر فرهنگ وقت با رییس فرهنگ استان فارس طرحی را که آندره گدار، ایران‌شناس و معمار فرانسوی پیشنهاد کرده بود، روی آرامگاه حافظ پیاده کردند. در ساخت این آرامگاه از معماری دوره‌ی زندیه الهام گرفته شده است. بنای آرامگاه در سال 1317 کامل شد.
در این بنا که از ذوق و هنر هنرمندان ایرانی بهره‌ی بسیار برده، از کاشی‌کاری‌های معرق در سطح زیرین گنبد استفاده شده است. همچنین در خود سازه‌ی گنبد از رنگ‌های مختلف عرفانی مانند آبی فیروزه‌ای، سرخ ارغوانی، سیاه و سفید و قهوه‌ای سوخته بهره گرفته شده است. سنگ مزار حافظ نیز تلفیقی از چند هنر تجسمی است. در این بنا معماری، خوشنویسی، کاشی‌کاری و حکاکی به‌شکل زیبایی در کنار هم قرار گرفته‌اند.
آرامگاه سعدی
در کنار باغ دلگشای شیراز، یکی از زیباترین معماری‌های این شهر پیکر سعدی، استاد سخن و شاعر نامدار ایران را دربر گرفته است. آرامگاه سعدی نیز مانند آرامگاه حافظ در دوره‌های مختلف دستخوش تغییراتی شده است.
کریمخان زند در زمان حکومتش دستور ساخت بنایی را به‌عنوان مزار این شاعر نامی صادر کرد. در دوران قاجار نیز بخش‌هایی از بنا مرمت شد. آنچه به‌عنوان بنای کنونی آرامگاه سعدی می‌بینیم، بنایی است که در اواخر دهه‌ی 20 شمسی با حمایت علی‌اصغر حکمت و انجمن آثار ملی ایران ساخته شد. بنایی که تلفیقی از معماری قدیم و جدید است. در طراحی بنای این آرامگاه محسن فروغی و علی‌اکبر صادق همکاری کردند.
در این بنا از ستون‌های سنگی، کاشی‌کاری‌های زیبا و سنگ سفید، تراورتن و مرمر استفاده شده است. در عمارتی که سنگ قبر در آن قرار گرفته از کاشی‌های فیروزه‌ای استفاده شده و بخش‌هایی از اشعار معروف این شاعر نامدار، از گلستان و بوستان خوشنویسی شده است. در محل برخورد ایوان و رواق یک گنبد تعبیه شده که مقبره سعدی در آن قرار دارد و بر فراز آن گنبد، کاشی فیروزه‌فامی می‌درخشد. در طرح آرامگاه سعدی، عناصر معماری ایرانی مانند ایوان و گنبد، با ظرافت تمام به زبان مدرن بیان شده‌اند.
ارگ کریمخانی
ارگ کریمخان یکی از شگفت‌انگیزترین معماری‌های قدیمی ایران در شیراز است. در زمان کریمخان، بهترین معماران ایران به دستور او به شیراز آمدند و کار ساخت بنا را آغاز کردند. این بنا در دوره زندیه به‌عنوان محل استقرار حکومت و در دوره قاجاریه به‌عنوان محل زندگی فرمانداران محلی استفاده می‌شد.
این ارگ چهار برج دارد. برخلاف ظاهر نظامی و آجری ارگ و برج و باروی خاص آن، قسمت درونی آن با هنر دست مینیاتوریست‌های ایرانی تزیین شده و در آن از کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ بهره گرفته شده است. دیوارهایی ضخیم و غیرقابل نفوذ و دسترسی اتاق‌های آن به یکدیگر از ویژگی‌های قابل توجه معماری این بنا است.
در زمان پهلوی بخشی از این ارگ به‌عنوان زندان مورد استفاده بود. شاه‌نشین، حوض آب و حمام از دیگر نقاط این بنا به‌شمار می‌روند که هریک ویژگی‌های خاص خود را دارند.
باغ ارم شیراز
عمارت باغ ارم شیراز از زیباترین معماری‌های ایرانی است. بنای اولیه عمارت باغ ارم در زمان فتحعلی‌شاه قاجار توسط یکی از معماران معروف آن دوره ساخته شد. عمارت اصلی در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار توسط حسین‌علی‌خان نصیرالملک پی‌ریزی شد که با مرگ او، خواهرزاده‌اش ابوالقاسم‌خان نصیرالملک امور باغ ارم را به‌دست گرفت و عمارت نیمه‌کاره را تکمیل کرد. این عمارت به سبک بناهای زمان قاجار و به تقلید از سبک معماری زندیه ساخته شده است.
طراحی و ساخت این بنای سه طبقه به‌گونه‌ای است که طبقه زیرین آن که هوای خنکی دارد، برای استراحت در روزهای تابستان ساخته شده و در قسمت جلویی ستون‌های طبقه دوم و سوم نیز کاشی‌های هفت رنگ به کار رفته است. نقاشی، حجاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های به کار رفته در این عمارت از شاهکارهای معماری و هنر دوره قاجار است. در مقابل عمارت، استخر بزرگی ساخته شده که تصویر عمارت در آن نمایان می‌شود.
مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک شیراز از شاهکارهای معماری ایران در دوره قاجار است. کار ساخت این مسجد که به دستور حسنعلی نصیرالملک، از بزرگان عصر قاجار بنا شد، 12 سال طول کشید و معمار آن محمدحسن معمار بود. ستون‌های مارپیچ شبستان‌های این مسجد در دو ردیف شش تایی قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین دلیل زیبایی این مسجد، تزیین هفت درگاه شبستان غربی آن با شیشه‌های رنگی از جمله رنگ‌های بنفش و صورتی است که جلوه خاصی به مسجد می‌دهد. دیوارهای مسجد نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین شده‌اند.
طاق مروارید مسجد نصیرالملک که در شمال آن قرار گرفته، مملو از کاشی‌کاری‌های رنگارنگ است و با خوشنویسی آیات قرآنی مزین شده است. در سقف شبستان‌ها نیز المان‌های معماری سنتی ایران از جمله گل و بته و خطوط ثلث به کار رفته است.
این مسجد در فرهنگ عامه به «مسجد صورتی» مشهور است، چون شیشه‌های رنگی بزرگ و کاشی‌های صورتی در طراحی داخلی آن استفاده شده است. مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۵۵ تا ۱۲۶۷ خورشیدی طول کشید.
باغ دلگشا
باغ دلگشا یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های ایرانی است که پیشینه‌ی آن را دوره‌ی ساسانیان می‌دانند. در زمان کریمخان این باغ پس از آسیب‌های فراوان آباد شد. عمارتی که در این باغ ساخته شده، سه طبقه است که یک تالار با چهار شاه‌نشین دارد.آینه‌کاری‌ها، نقاشی‌ها، گچ‌بری‌ها و استفاده از خط نستعلیق، معماری این عمارت را برای هر بیننده‌ای جذاب و زیبا جلوه می‌دهد.
باغ عفیف‌آباد
یکی از دیگر از زیباترین معماری‌های شهر شیراز، عمارتی است که در میان باغ عفیف‌آباد ساخته شده است. ساخت عمارت باغ عفیف‌آباد یا گلشن را به میرزا علی محمدخان قوام‌الملک نسبت می‌دهند. سرستون‌های این عمارت که از بناهای زیبای زمان قاجار است با الهام از سرستون‌های تخت جمشید ساخته شده است.
معماری این باغ آمیزه‌ای از ویژگی معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجاری است. گچ‌بری‌ها، مقرنس‌کاری‌ها، در و پنجره‌های شیشه‌ای، کاشی‌کاری و ایوانی بزرگ و زیبا، این عمارت را یک بنای چشمگیر و جذاب کرده است.طبقه‌ی پایین عمارت دو طبقه‌ی عفیف‌آباد، یک موزه‌ی نظامی است. قهوه‌خانه سنتی و حمام خزینه‌ای نیز از دیگر بخش‌های این عمارت زیبا هستند.
مسجد، بازار و حمام وکیل
مسجد، بازار و حمام وکیل با نام شیراز گره خورده‌اند. این سه بنا از مهم‌ترین یادگارهای کریمخان زند و از باشکوه‌ترین جلوه‌های معماری ایران به‌شمار می‌روند.مسجد وکیل شیراز یکی از معروف‌ترین بناهای این شهر است. این مسجد به‌دستور کریمخان زند با هنر معماران ایرانی به شکلی زیبا و مستحکم ساخته شد. مسجد وکیل دو ایوان و دو شبستان جنوبی و شرقی دارد.
از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری این بنا می‌توان به ستون‌های سنگی یکپارچه‌ی آن اشاره کرد. ستون‌هایی هم‌شکل و زیبا که مسجد وکیل را در رده‌ی زیباترین مساجد ایران قرار داده است. در معماری منبر از سنگ مرمر استفاده شده و کاشی‌کاری، میناکاری‌های وسیع، طاق‌های زیبا و کتیبه‌های خوشنویسی‌شده زیبایی کلی آن را تشکیل داده‌اند.
بازار وکیل یکی از زیباترین و سنتی‌ترین بازارهای ایران و یادگار هنر معماران دوره‌ی زندیه است. این بازار پس از ساخته شدن به‌دلیل حضور تاجران و فروشندگان و داد و ستدهای اقتصادی، شاهرگ مهم شیراز بود.
در معماری بازار وکیل از گچ، آجر، آهک و سنگ استفاده شده است. معماری این مکان به صورتی است که تهویه به درستی انجام می‌شد و نور و هوای کافی در آن جریان داشت. عریض و بالا بودن پهنای بازار وکیل آن را از بازارهای دیگر متمایز کرده است.
حمام وکیل نیز از شگفت‌انگیزترین معماری‌های دوران زندیه است. مکانی که به‌دلیل نوع معماری‌اش مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. معماران از پیشرفته‌ترین اصول معماری برای ساخت آن استفاده کردند. به همین دلیل سرما به آن راه نداشت و گرما از آن خارج نمی‌شد.سربینه‌ی هشت‌ضلعی حمام، سقف گنبدی با آهک‌بُری‌های زیبا، گرمخانه‌ی سنگ‌فرش‌شده و ستون‌های یکپارچه از ویژگی‌های خاص معماری این حمام قدیمی هستند.
