مرجان یگانه پرست
در هفتهای که گذشت، دو اثر ماندگار«ربنا ی استاد شجریان» و همچنین سرود «ای ایران، ای مرز پر گهر»که در دل و جان مردم به یاد مانده اند، ثبت رسمی شدند. ثبت این دو اثر در ایام انتخابات و شور آن، موجی از واکنشها و بازتابها به دنبال داشت. در پی این اتفاق موثر در زمینه داشتههای ارزشمند ملی با فرهاد نظری، مدیر کل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی گفتوگو کرده ایم. آنچه میخوانید حاصل گفتوگوی ایشان با روزنامهبهاراست.
***
* در هفتهای که گذشت اخبار خوبی مبنی بر ثبت دو اثر محبوب از جملهربنا ی استاد شجریان و سرود ملیای ایران، ای مرز پرگهرمنتشر شد. چرا تصمیم به ثبت این دو اثر گرفتید؟
دفتر ما ماهانه ثبت آثار متعددی را در برنامه دارد ولی این دو اثر انعکاس بیشتری داشتند. همراه با این دو اثر، اشعار مختومقلی فراغی، گنجینه میراث شفاهیترکمن هم ثبت شد. به مرور آثار فرهنگی را شناسایی میکنیم و برای تکریم و پاسداری آنها، فرآیند ثبت آنها را طی میکنیم.
* ثبت این دو اثر در جامعه با توجه به ایام انتخابات موجب ایجاد موج مثبتی شد. سرودای ایران، ای مرز پرگهر، بین مردم همدلی ایجاد کرد. ولی به نظر رسید که ثبتربنا ی استاد شجریان همزمان با مناظرات واکنشهای انتخاباتی به ثبت ملی رسید؟
بله ما هم متوجه شدیم که ثبت این دو اثر در جامعه موج ایجاد کرد اماربنا ی استاد شجریان را به دلیل نزدیک شدن ایام ماه رمضان در برنامه گذاشتیم و سرودای ایران، ای مرز پرگهررا هم به مناسبت روز فردوسی در اردیبهشت ماه در برنامه قرار دادیم.ربنایاستاد شجریان را پیش از مناظرههای و صحبتهای اخیر در برنامه داشتیم اما در این روزها در رسانهها انعکاس پیدا کرد.
* اما بسیاری ثبت این اثر را نوعی بازی رسانهای و تبلیغاتی تلقی کردند.
واقعا تصادفی شد چون ثبت این اثر خیلی پیش از این در برنامه دفتر ما در جریان بود.
از طرفی، از آنجایی که در مناظرههای اخیر از استاد شجریان یاد شد و در برخی محافل هم ایشان مورد توهین قرار گرفتند، انعکاس این خبر برای مردم التیام بخش بود. به نظرتان چرا این اثر در دل مردم ماندگار شده است؟
ذائقه و سلیقه مردم، میتواند دماسنج رفتار ما باشد. اگر اثری مقبول مردم باشد، حتما ماندگار و ارزشمند است. معتقدم اگر اثری مورد قبول مردم قرار بگیرد به رشته جاودانگی متصل شده است. معیار ما مردم است زیرا میراث تاریخی و فرهنگی را آنها وجود میآورند. مردم از این میراث حفاظت و ارزشهای آنها را معرفی میکنند. پس اگر اثری مثلربنا ی استاد شجریان در جان مردم جای گرفته، نشان دهنده ماندگاری آن است. چون اثری که ماندگار نباشد، هر چقدر هم که برای آن هزینه و تبلیغات شود باز هم به فراموشی سپرده خواهد شد.
* سؤالی که دارم این است کهربنا ی استاد شجریان در بین مردم شناخته شده است و از طرق مختلف حتی فضای مجازی هم در حال انتشار و دردسترس است. با ثبت رسمی این اثر چه فرآیندی ایجاد میشود؟
اولا با ثبت رسمی آن بر ارزش ملی اثر تاکید میشود و برای ماندگاری و پاسداری آن تلاش میشود. دوما بعد از ثبت، دولت موظف است درترویج ارزشهای اثر اقدام نماید و اصل مسئله هم اقدامات حمایتی وترویج اثر است. به طور مثال نوروز، یکی از ارزشهای معنوی و ناملموس ما و عامل وحدت همه ما ایرانیان و بسیاری از هم فرهنگیهای ما میباشد. عوامل وحدتزایی در کشور ما وجود دارد ولی دو عامل مهم ایران و نوروز در ایجاد وحدت ملی بسیار موثر هستند. سازمان میراث فرهنگی هم موظف است درترویج و معرفی این ارزش فرهنگی اقدام کند.ربنا ی استاد شجریان هم همین ویژگی را دارد. فکر نمیکنم ایرانیای باشد که از شنیدن آن لذت نبرده باشد یا از شنیده سرودای ایران، ای مرز پر گهرکه نزدیک به 70 سال از ساخت آن میگذرد و با این که هیچ گاه سرود رسمی کشور هم نبوده است، نسلهای مختلفی این سرود را با خود زمزمه کرده و احساس غرور کرده اند.
* رویکرد اصلی دفتر ثبت آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی چیست و چه اهدافی را دنبال میکند؟
ثبت آثار در فهرستهای ملی اعم از این که تاریخی، طبیعی یا فرهنگی، مفاخر و مشاهیر باشد، در حوزه فعالیت ما قرار میگیرد. اضافه بر اینکه حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی هم که ناملموس هست، بر عهده دفتر ما هست.
* بدین صورت با گستره بزرگی از میراث فرهنگی و ملی روبهرو هستید.
تقریبا ثبت هر چیزی که مصداقی از میراث فرهنگی باشد، چه در سطح ملی و چه در سطح جهانی مرتبط با دفتر ما میباشد.
* وقتی اثری توسط دفتر ثبت آثار تایید و در فهرستی ثبت شدهها قرار میگیرد، چه اتفاقی برای آن اثر میافتد؟
آثار فرهنگی با هم متفاوتند. ثبت یک اقدام قانونی است. وقتی یک اثری در یکی از فهرستهای آثار ملی ثبت میشود، به عبارتی به عنوان یک اثر ملی به جامعه معرفی میشود و وظیفه پاسداری از آن بر عهده دولت و نماینده آن که سازمان میراث فرهنگی است، میباشد. ثبت اثر موجب حفاظتهای قانونی، فنی و همه موارد مربوط به حفظ اثر میشود.
* این مطلب به این معنی است که تا اثری به ثبت نرسد، کمکهای حفاظتی شامل آن نمیشود؟
کمکهای حفاظتی و نظارتی که برای آثار مختلف انجام میشود ولی بعد از ثبت، این برنامههای حفاظتی و نظارتــی ، تکلیــف میشود و تبدیل به قانون میشود.
* آثار فرهنگی باید دارای چه ویژگیهایی باشند تا در فهرست ثبت آثار قرار بگیرند؟
ثبت آثار تاریخی غیر منقول یعنی بناها، شهرها یا باغها که قابل حمل و نقل نیستند مثل تخت جمشید، بنای سلطانیه، میدان بهارستان، مسجد جامع اصفهان و امثال آنها. برخی از آثار تاریخی منقول هستند یعنی قابل حمل و نقلاند که همه اشیای موزه ای، کتابهای تاریخی، جام مارلیک و خمرهها و امثال آنها از این جمله اند. یک بخشی از این آثار هم میراث ملموس طبیعی هستند که شامل چشماندازهای بدیع زمین شناسی، درختان کهنسال، رویشگاههای منحصربهفرد میشود و سرو ابرکوه، کوه دماوند یا جنگلهای شمال از این دست هستند. بخش دیگری هم که از آن با عنوان میراث فرهنگی ناملموس طبیعی و معنوی یاد میشود، مواردی چون نوروز، یلدا، مهارت فرشبافی، چوگان و امثال آن را شامل میشود.
* «ربنا» ی استاد شجریان و سرود «ایایران، ای مرز پر گهر»جز این بخش محسوب میشوند؟
بله، این دو اثر هم در همین دستهبندی قرار میگیرند. این میراث، بسیار گسترده است و موارد مختلفی از فرهنگ ما جز این دسته قرار میگیرند از اربعین و لالاییهای مشهور گرفته تا هنر سفال گری و دیگر مهارتهای مختلف صنایع دستی. ما در این چهار حوزه آثار مختلف را ثبت میکنیم و وقتی یک اثر ثبت میشود، دولت موظف است زمینههایترویج و نگهداری از آنها را فراهم کند.برخی از این آثار جنبه حاکمیتی دارند و دولت خود راسا از آنها حمایت میکند. برخی دیگر متولیانی مردمی دارند و دولت مداخلهای در اداره آنها ندارد ولی موظف است زمینههای حفظ و نگهداری آنها توسط مردم و دست اندرکاران اصلی را ایجاد نماید.
* آیا در موارد حمایتی و نظارتی غیر دولتی، اهداف مشترک است؟
بله. یکی حفظ و پاسداری آثار و دوم معرفی ارزشهای آن است که اهداف مشترک ما را به وجود میآورند.
* برای این که یک اثر ثبت شود، باید چه مراحلی را طی کند؟ آیا ساز و کار مشخصی وجود دارد؟
ساز و کار اصلی این است که باید از طریق ادارات کل استانی یا دانشگاه ها، یا افراد و نهادهای مردمی به دفتر ثبت معرفی شود و ما این موارد را طبق مدارک و سوابق بررسی میکنیم. اثر مورد نظر را در یک کمیتهای به بررسی میگذاریم و اگر اثر مورد نظر براساس ضوابط و معیارها، واجد ارزشها و شاخصهای ملی باشد، لوح و ابلاغ آن نوشته میشود و رئیس مالی سازمان میراث فرهنگی آن را امضا میکنند و ادارات ذیربط اعلام میشود.
* پیش آمده است که فعالان مدنی روی اثر خاصی اتفاق نظر داشته باشند ولی سازمان میراث فرهنگی، آن اثر را واجد معیارها ندانسته باشد؟
تقریبا خیر. ما تعریف مشترکی از میراث فرهنگی و ارزشها داریم درنتیجه جامعه مدنی مهمترین حامی و سرمایه ما در نگهداری آثار هستند.
* چرا نسبت به ثبت آثاری چونربنای استاد شجریان و یا سرودای ایران، ای مرز پر گهرغفلت شده و پیش از این اقدامات لازم انجام نشده است؟ آیا این رسیدگیها نتیجه توجه ویژه دولت یازدهم بوده است؟
همین که اقدامات صورت گرفته، قابل توجه است. رسانهها باید این رسیدگیها را ارزیابی کنند ولی به عنوان یکی از کسانی که در راس بسیاری از اقدامات بوده ام، میتوانم بگویم طبیعتا بیشتر شده است. مقوله فرهنگ در دولت یازدهم، عمیق است و خودش را دولتی فرهنگی میداند.
* در شرایطی که هنرمندان و اهل فرهنگ حمایت گستردهای از این دولت داشتهاند، نشانه دهنده این است که عملکرد این دولت قابل توجه بوده است. این رضایت را نتیجه چه میدانید؟
این دولت سعی کرده است که خادم فرهنگ و هنر باشد. ایران صرف نظر از این که دارای غنای تاریخی و فرهنگی است، در زمینههای مختلفی چون تنوع فرهنگی و اقلیم بسیار متنوع است. زمانی که فردوسی در حافظه جهانی ثبت شد، گفتند کتابی که کلامش با ستایش خرد آغاز شده، تنها متعلق به ایرانیان نیست، متعلق به کل بشریت است و زمان و مکان نمیتوان برای آن قائل شد. در حوزه علم هم با وجود خوارزمی، ابوعلی سینا و فارابی و خواجهنصیر و امثال این ها، ایران خدمت کرده است. سازمان میراث فرهنگی که متولی این گنجینه هاست باید در معرفی وترویج آن در داخل و خارج تلاش کند. یکی از اقداماتی که این دولت داشته است این بوده که سال گذشته به همت این دولت و با همکاری دستگاههای مختلف چون سازمان حفاظت از محیط زیست و سازمان جنگلها و مراتع، یکی از اولین آثار طبیعی ایران است که در یونسکو ثبت شد. این اتفاق مهم جهانی به دلیل رویکرد و اقدام دولت ممکن شد، برای این که به جهان نشان دهد ایران از باب اقلیم هم غنی است. پرونده منطقه حفاظت شده ارسباران را هم در حال پیگیری داریم. ضمن این که ایران جز معدود کشورهایی است که دارای سه دریای کاملا متنوع و متفاوت از هم میباشد. ما نسبت به میراث دریا و گردشگری دریا غفلیت کرده ایم. در سال گذشته اولین کارگاه آموزشی حفاظت از میراث فرهنگی دریا را در بندر کنگ در نزدیکی بندر لنگه برگزار کرده ایم. کارشناسان بین المللی را دعوت کردیم و امیدواریم گردشگری دریایی که در دیگر کشورها موجب ارزآوری و ایجاد شغل بوده است را ایجاد کنیم.ثبت جهانی منطقه اورامان را در برنامه داریم که دارای ویژگیهای فرهنگی غنی و ارزشمندی است.
* میراث فرهنگی ایران بسیار کهنسال و کلاسیک است و نسل جدید ارتباط خوبی با آن ندارد. به نظرتان با توجه به امکاناتی که دولت در زمینه رسانههای مجازی فراهم کرده است، چگونه میتوان نسل جدید را با میراث تاریخی و فرهنگیمان پیوند داد؟
به نظرم در شرایط کنونی راهی غیر از استفاده از تکنولوژی و رسانههای نوین نداریم. در موزهها و میراث فرهنگی و طبیعی از جمله پیشتازترین سازمان هایی بودهاند که از تکنولوژی بهره گرفتهاند ولی این نگرش نیاز به پیشرفت و توسعه دارد.