مقایسه قیمت‌بنزین در ایران با ديگر کشورها

گروه اقتصادي: مصطفی جوادی (پژوهشگر در دانشگاه فنی براندنبورگ آلمان) در مقاله‌اي كه در بي بي سي منتشر شده است نوشت: با افزایش نرخ بنزین در ایران حرف و حدیث‌های فراوانی بر سر مقایسه قیمت با کشورهای توسعه‌یافته به وجود آمده است. برخی افراد با اشاره به قیمت سوخت در اروپا یا امریکای شمالی، این افزایش قیمت را توجیه می‌کنند، حال آنکه بهای سوخت یکی از مواردی است که در هزینه حمل‌ونقل کالا و مسافر نقش دارد.

• هدف متخصصان صنعت حمل‌ونقل، انتقال مسافر و کالا به شکلی است که تا حد امکان سریع، ارزان، راحت و ایمن باشد. هزینه انتقال مسافر از نقطه الف به نقطه ب را بر حسب نفر-کیلومتر به صورت کلی هزینه سفر می‌نامند. هزینه سفر نه فقط شامل قیمت سوخت، بلکه شامل قیمت خودرو، هزینه‌های سالانه خودرو (بیمه، عوارض، نگهداری، تعمیرات، وضعیت کلی و عمر مفید خودرو) و همچنین هزینه‌های غیر مستقیم از جمله طول مسیر و زمان سفر می‌شود. بنابراین با جمع همه هزینه‌های تحمیلی به یک فرد برای انتقال از نقطه الف به ب می‌توان هزینه میانگین سفر اورا محاسبه کرد. مثلا می‌توان هزینه سفر یک کارمند معمولی تهرانی (که هر روز از مجیدیه به میدان هفت‌تیر می‌رود) با کارمند مشابه در مونیخ/آلمان، با طول و زمان سفر مشابه را؛ با هم مقایسه کرد.

• حال می‌توان بررسی کرد که فرد با هزینه سفر فوق چه راه‌حل‌های جایگزینی دارد. آیا او می‌تواند همین مسیر را با وسایل حمل و نقل عمومی با قیمت/زمان کمتر و آسایش و امنیت بیشتر طی کند؟ آیا کیفیت جاده، مدیریت ترافیک و امکانات سفر یکسان است؟ همچنین آیا اگر مقایسه قیمتی انجام شود، آیا فرد امکان انتخاب خودروی بهتری دارد؟ آیا کارمند تهرانی می‌تواند با هزینه خرید یک خودروی ساخت داخل، خودرویی مشابه کارمند مونیخی بخرد و سفری امن‌تر و راحت‌تر داشته باشد؟

• مقایسه بالا گرچه در موارد خاص کاربرد دارد، اما در محاسبه کشوری یا منطقه‌ایِ هزینه سفر نقشی بازی نمی‌کند؛ زیرا همه افراد در شهرهای بزرگ زندگی نمی‌کنند و هزینه سفر باید برای یک کارمند در بندرعباس، زاهدان یا اهواز (با وضعیت ناوگان حمل و نقل عمومی این شهرها) رقم معقولی باشد؛ چرا که در برخی نقاط کشور عملاً انتخاب جایگزینی وجود ندارد. بنابراین هزینه سفر بایستی به صورت کشوری و با بررسی همه عوامل دخیل در همه مناطق انجام پذیرد.

• نکته اساسی در محاسبه هزینه سفر، محاسبه درصدی از درآمد فرد است که صرف حمل‌ونقل می‌شود. به بیان دیگر باید بررسی کرد که درآمد متوسط یک ایرانی چقدر است و چه میزان از این درآمد برای سفرهای اجتناب‌ناپذیر (کاری، رساندن فرزندان به مدرسه، خرید مایحتاج روزانه و غیره) هزینه می‌شود. همچنین افزایش نرخ حمل‌ونقل باید تا حدی تابع افزایش حقوق سالانه کارمندان باشد.

• همه سفرها شهری نیستند و سفرهای متعدد بین شهری نیز هزینه‌های خاص خود را دارند، آن‌ هم در شرایطی که سفر با هواپیما، قطار، اتوبوس به دلایل متعدد، قیمت/ایمنی/راحتی/سرعت از گردونه خارج می‌شود. هزینه حمل کالا نیز به شکل مشابه (تن-کیلومتر) محاسبه شده و عموماً تمام موارد بالا را در بر می‌گیرد. در کشوری که بخش عظیمی از حمل و نقل کالای آن در جاده‌ها انجام می‌شود، افزایش نرخ سوخت اثر مستقیمی در افزایش نرخ کالا‌های اساسی خانوار خواهد داشت. این در حالی است که تقریباً هیچ راه‌حل جایگزینی برای حمل کالا بین دو نقطه ایران وجود ندارد.

در برخی کشورها دولت با برداشتن کامل یا بخشی از سوبسید سوخت، تلاش می‌کند تا هزینه هنگفت سوبسید را به بالا بردن کمیت و کیفیت ناوگان حمل و نقل عمومی مسافر و کالا اختصاص دهد تا در نهایت فرد را به استفاده از آنها راغب کند. از این منظر، در باره افزایش قیمت بنزین، باید به این نکته توجه کرد که افزایش نرخ بنزین در چند دوره، چه اثری در بهبود حمل و نقل شهری کل کشور گذاشته و برای این افزایش نرخ، چه برنامه بلندمدتی وجود دارد.