رضا صادقیان
مخالفت نمایندگان مجلس شورای اسلامی با فضای مجازی به صورت کلی و محدود کردن شبکههای اجتماعی زمینهساز بحثهای متفاوت در رسانهها شده است. گویی همچنان شمار قابل توجهی از اهل قدرت به دنبال اعمال فیلترینگ و محدودسازی بیشتر شبکههای مجازی هستند. بازخوانی تجربه اعمال سیاستهای فیلترینگ در گذشته نه چندان دور در این میان خالی از لطف نیست. ورود سیاستگذاری دستگاههای اجرایی به اعمال فیلترینگ اینترنت به اوایل دهه 80 شمسی باز میگردد. زمانهای که صدها و بلکه هزاران سایت خبری و شخصی توسط گروههای مخالف جمهوری اسلامی در حال اطلاعرسانی، اعلام مواضع و مخالفت با سیاستهای کلی حاکمیت بودند و حاکمیت را به این نتیجه رساند که در مقابل ورود اینگونه اخبار نادرست در داخل کشور برای محدودسازی بیشتر اینترنت گام بردارد.
همچنین؛ هم زمان و با فراگیر شدن تلفنهای همراه و انتشار فیلمهای هنجارشکن خصوصی در اینترنت سبب شد تا محدوده اعمال فیلترینگ به بسیاری از وبلاگهای شخصی، گروههای گفتگو و سایتهای به اصطلاح سرگرمی در خارج و داخل کشور نیز کشیده شود. البته از یاد نباید برد که حضور سایتهای اطلاعرسانی داخلی از سوی شخصیتهای سیاسی و دینی بخش گستردهای از کمبودهایی که در حوزه خبررسانی در فضای اینترنت لمس میشد نسبت به سالهای قبل کاهش داد؛ ولی این همه باعث نشد که کاربران ایرانی اینترنت راهی دیگر را برای عبور از فیلترینگ پیدا نکند. به فاصله یک و یا دو هفته پس از اعمال فیلترینگ، کاربران ایرانی با روشهای مختلف دور زدن فیلترینگ آشنا شدند، گویی جدال متخصصان تکنولوژی شبکه اینترنت و کارشناسان فنی موافق و مخالف فیلترینگ این بار میدانی دیگر را برای رونمایی از دانش خویش پیدا کرده بودند. جستجو کردن کلماتی مانند: پروکسی جدید، عبور از فیلترینگ، فیلترشکن، فیلترشکن جدید و چگونه فیلتر را دور بزنیم به وفور در موتورهای جستجوگر مورد استفاده کاربران قرار گرفت، کاربرانی که با در اختیار داشتن یک فیلترشکن کم حجم چند کیلو بایتی به سادگی از لایههای فیلترینگ عبور میکردند. حتی طی سالهای بعد و با نصب تجهیزات جدید فیلترینگ در دولت نهم و دهم به صورت هوشمند اعمال محدودیت کامل و مسدودسازی کاربران ایرانی به سایتها جامه عمل نپوشید و در بازههای زمانی مختلف شاهد زیر سوال بردن سیاستگذاریها در این زمینه بودهایم.
مسئولان دولتی سایر کمکاریها از سوی نهادهای رسمی را به چالش کشیدند، منتقدان دولتهای وقت مدیران دولتی را سهلانگار و سادهبین در زمینه خطرات اینترنت برای کانون خانواده خطاب نمودند و در این میان برخی چهرههای سیاسی از کمکاری نهادهای دیگر گلایهها کردند! اما آنچه قابل مشاهده بود، عبور میلیونها کاربر ایرانی از فیلترینگ بود. براساس نظرسنجیهای منتشر شده از سوی مرکز افکارسنجی دانشجویان کشور در سال 97 و 98 درباره استفاده شهروندان از شبکههای اجتماعی با اطلاعات مناسبی از واکنش مردم به اعمال فیلترینگ روبرو میشویم. با فیلتر شدن نرمافزار تلگرام برای مدتی شاهد کاهش شمارگان کاربران ایرانی در این شبکه اجتماعی بودیم، دورهای که با تبلیغ گسترده نرمافزارهای داخلی مشابه روبرو بودیم.
بسیاری از شخصیتهای سیاسی و مسئولان برای حمایت از ابزارهای اطلاعرسانی داخلی به این نرمافزارهای پیوستند، ولی همین آمارها نشان از آن دارد که این مسئله با موفقیت همراه نبود و حتی مسئولانی که به فضای جدید کوچ کرده بودند پس از مدتی به تلگرام بازگشتند. موضوع دور کردن کاربران ایرانی از تلگرام نه تنها موفق نبود بلکه زمینه ورود همین کاربران را به سایر ابزارهای شبکههای اجتماعی داخلی فراهم نساخت؛ تجربهای که در نهایت به فروش نرمافزار سروش و ریزش قابل توجه کاربران ایرانی در سایر نرمافزارها ختم شد. براساس گفتههای وزیر ارتباطات دولت دوازدهم؛ خرید و نصب میلیونها فیلترشکن و گردش مالی بیش از 30 میلیارد تومانی طی یک هفته نشان داد فیلتر کردن تلگرام چشمانداز مدنظر را برای فیلتر کنندگان مهیا نساخت.
به نظر میرسد بهترین راه برای ایمن ساختن کاربران ایرانی از محتواهای غیر اخلاقی، هرزهنگاری و... در شبکههای اجتماعی تولید محتوی ایجابی، اهمیت دادن به خلاقیت سمعی و بصری کاربران، پرداخت به موضوعات جدید و ساختن دنیایی از سرگرمی و تفریح برای شهروند امروز ایرانی است، موضوعی که طی ماهها و سالهای قبل از سوی بسیاری از کاربران دغدغهمند و با رویکردهای نوین ترویج نگرش فرهنگ دینی انجام شده و میشود. در عرصهای که به صورت ماهیانه با ابزارهای جدید و تصویر محور ماننداینستاگرام روبرو هستیم، احتمالا فیلترینگ برای مدت زمانی کوتاه برای مدیران ارشد رضایت بخش باشد ولی دیری نخواهد پایید که شاهد بازگشت کاربران، مدیران و اهل سیاست به ابزارهای اطلاعرسانی سابق و یا یافتن ابزاری جدید در اینترنت خواهیم بود و این همه حکایت از آن دارد که فیلترینگ برخلاف حواشی گستردهای که به همراه دارد، دستاوری قابل توجه برای ایمن ساختن نهاد خانواده فراهم نساخته است.