فرسایش، خنجری بر تن خاک ایران

فرسایش خاک در دنیا حدود ۳ تا ۵‌تن در هکتار است و در ایران این مقدار به ۲۵‌تن می‌رسد یعنی پنج‌برابر میانگین جهانی. هر چند وزارت جهاد کشاورزی میزان فرسایش خاک ایران را ۱۶‌تن در هکتار اعلام می‌کند، اما نتایج تحقیقات دانشگاهی اصلا با آن همخوانی ندارد و چیز دیگری را نشان می‌دهند و بعضا این رقم تا هفت‌برابر میانگین جهانی هم اعلام شده است. به‌هر حال یک حقیقت درباره ایران وجود دارد و آن هم این‌که وضعیت فرسایش خاک به‌شدت نگران‌کننده است.

برای تشکیل یک سانتی‌متر خاک چیزی حدود ۵۰۰ تا ۷۰۰‌سال زمان نیاز است، اما با توجه به شرایط آب‌و‌هوایی و اقلیم ایران باید بین ۷۰۰ تا ۱۰۰۰سال منتظر ماند تا یک سانتی‌متر خاک حاصلخیز تشکیل شود با این حال اگر رقم فرسایش دومیلیارد تن خاک را که به‌صورت سالانه رخ می‌دهد را بپذیریم یعنی چیزی حدود ۴.۵برابر بالاتر از میانگین جهانی خاک از دست می‌دهیم.

دکتر محسن ثابتی، کارشناس کشاورزی و خاک شناس با بیان این‌که فرسایش خاک و بازتولید آن تحت تاثیر شرایط اقلیم خاص هر منطقه است، به جام جم می‌گوید: «با توجه به این‌که حدود ۸۰‌درصد از خاک ایران در اقلیم خشک قرار دارد و بیش از ۷۰‌درصد از سازند‌های زمین‌شناسی که بستر تولید خاک را تشکیل می‌دهند فرسایش‌پذیرند از این‌رو میزان خاک‌زایی در ایران نسبت به نرم جهانی پایین‌تر است به همین دلیل اراضی اکثر استان‌ها به‌شدت در معرض فرسایش قرار گرفته‌اند.»

به گفته این کارشناس، مواردی از قبیل چرای بی‌رویه مراتع و شخم دیم‌زار‌های کم بازده در حیطه بهره‌برداری کشاورزی و منابع طبیعی و اجرای پروژه‌های عمرانی نظیر جاده‌سازی، احداث ساختمان و معدن‌کاوی بدون لحاظ اصول حفاظت خاک به‌طور روزافزونی فرسایش را تشدید می‌کند. اما بدتر از همه اینها، ضعف قوانین مصوب در زمینه حفاظت خاک و اجرا نکردن صحیح آن است که مشکلات را صدچندان کرده.

بی‌اطلاعی از میزان فرسایش خاک‌

می‌گویند متوسط فرسایش خاک در ایران حدود ۱۶‌تن در هکتار است که این رقم حتی در برخی استان‌ها به ۳۳‌تن در هکتار نیز می‌رسد این در حالی است که متوسط جهانی فرسایش خاک ۵ تا ۶‌تن در هکتار است.
مشکل اصلی در ایران این است که اصلا اطلاعات دقیقی از میزان فرسایش خاک وجود ندارد. این رقم از ۱۵‌تن در هکتار تا ۲۵‌تن متغیر است و هر سازمان و نهاد و مسئولی عددی ارائه می‌دهد. به همین دلیل در مقایسه با استاندارد‌های موجود در این زمینه از سه‌برابر تا هفت برابر میانگین جهانی ارقام مختلف اعلام می‌شود.
حالا اگر کمترین حد ممکن را در نظر بگیریم باید گفت در مجموع حدود دو میلیارد‌تن در سال فرسایش خاک در ایران رخ می‌دهد. این اتفاق علاوه بر این‌که باعث از دست رفتن خاک با ارزش بسیار بالایی می‌شود، تخریب و خسارت به محیط را هم به دنبال دارد.

باتوجه به این‌که در ایران بین دانشگاه و دستگاه‌های مجری ارتباطی وجود ندارد، تحقیقات و پایان‌نامه‌هایی که در این حوزه اتفاق می‌افتد نیز ازسوی دستگاه‌ها به مرحله اجرا نمی‌رسد. مدت‌ها زنگ خطر فرسایش خاک در استان‌های مختلف از جمله مناطق شمالی کشور که کسی فکرش را هم نمی‌کرد، به صدا درآمده و به‌دلیل کم‌کاری دستگاه‌های مجری هرروز بیش از پیش محیط‌زیست و زمین‌های زراعی را تهدید می‌کند. درحال حاضر ایران رتبه نخست جهانی را در فرسایش خاک به خود اختصاص داده و به‌نظر می‌رسد برای بررسی وضع موجود بسیار دیر شده و باید هرچه سریع‌تر آستین‌ها را بالا زد تا با استفاده از ظرفیت دانشگاهی به راهکار‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت علمی و عملی برای رفع این معضل رسید و مهم‌تر از آن، این ایده‌ها را به مرحله اجرا رساند.

به گفته کارشناسان، فرسایش خاک به دو صورت آبی و بادی صورت می‌گیرد که فرسایش آبی باعث پر شدن سد‌ها و تالاب‌ها می‌شود و فرسایش بادی هم در قالب گرد و غبار به انسان‌ها خسارت می‌زند.
اگر میانگین تشکیل یک سانتی‌متر خاک را ۸۰۰ سال درنظر بگیریم خاکی که ۲۵ سانتی‌متر عمق داشته باشد به این معناست که این ضخامت در طی ۲۰هزار سال کار مداوم طبیعت به وجود آمده است. با از دست رفتن این خاک بر اثر عوامل مخرب نظیر سیل یا مداخلات انسانی و...، در حقیقت زحمت چند هزار ساله طبیعت هدر می‌رود و تازه هزاران سال دیگر وقت لازم است تا شاید خاک از دست رفته جبران شود.

از بین رفتن جنگل‌ها آغاز مرگ خاک

یکی از مهم‌ترین عوامل فرسایش خاک، از بین رفتن جنگل‌هاست. کاری که با سرعت زیادی در حال وقوع است و فجایعی مثل جاری‌شدن سیلاب‌های مخرب سندی بر این ادعاست. جنگل‌های هیرکانی شمال تقریبا در ۵۰‌سال اخیر نصف شده اند و جنگل‌های بلوط هم با ۴۰‌درصد تخریب روزگار سختی را سپری می‌کنند.

 

جنگل‌های ارت و طبیعی که در ایران مرکزی وجود داشت نیز مثل جنگل‌های طهور از بین رفته‌اند. در همین راستا، مراتع نیز با از دست دادن گیاهانشان، حالا شاهد فرسایش خاک گران بهایشان هستند. دکتر ثابتی با بیان این‌که از بین بردن مراتع کشور به دو طریق صورت می‌گیرد، می‌گوید: «قبل از هر چیز تعداد دام اگر بیش از ظرفیت وارد مرتع شود، پوشش گیاهی شدیدا تخریب می‌شود و جان خاک به لبش می‌رسد. در حال حاضر چهاربرابر ظرفیت مراتع کشور دام وارد این مناطق شده است.» این کارشناس محیط‌زیست با تاکید بر این‌که اولا نباید اجازه بدهیم جنگل‌های موجود از بین بروند و بعد از آن به جنگل کاری بپردازیم، ادامه می‌دهد: «جنگل می‌تواند سنگین‌ترین رگبار‌ها را تحمل و از جاری‌شدن سیل بر سطح زمین و فرسایش خاک جلوگیری کند، بررسی‌ها نشان می‌دهد تخریب جنگل تا ۸۰‌درصد باعث تشدید سیلاب می‌شود. همچنین تغییرات وسیع کاربری اراضی و از بین بردن پوشش سطحی پدیده‌ای است که در اقصی نقاط ایران به چشم می‌خورد.»