مرگ، اجازه نداد کیارستمی تازه‌ای ظهور کند

گروه فرهنگی: تازه‌ترین نشست شنبه‌های خانه هنر کاج به نمایش و نقد و بررسی فیلم «مسافر» یکی از نخستین ساخته‌های عباس کیارستمی اختصاص داشت.این جلسه شامگاه شنبه ۵ شهریور ماه، با حضور پوریا ذوالفقاری، منتقد و کارشناس سینما در خانه هنر کاج برگزار شد.

ذوالفقاری این جلسه را با یاد ایرج کریمی منتقد و فیلمسازی که شهریور ماه درگذشته، آغاز کرد. کسی که هم با کیارستمی دوستی داشته و هم با نگارش کتابی، سینمای او را مورد واکاوی قرار داده و تنها به ستایش او نپرداخته است.این منتقد یادآوری کرد که کیارستمی نیز مانند بعضی از همکاران خود فیلم‌سازی را در کانون پرورش فکری آغاز کرده و نخستین فیلم‌های او درباره کودکان بوده است.اما جالب است کسانی که تا قبل از فیلم «خانه دوست کجاست»، دوستدار کیارستمی بودند، بعد از این فیلم به منتقد او تبدیل شدند و برعکس .

به گفته او، «خانه دوست کجاست» در دهه ۶۰ بسیار مورد سوءتفاهم قرار گرفت . کیارستمی در آن مقطع تلاش کرد نشان دهد هر جا هستیم، زندگی را پاس بداریم که این موضوع مورد تایید حاکمیت هم بود اما اگر حاکمیت از این فیلم استفاده‌های خود را کرد، ارتباطی به کیارستمی ندارد.ذوالفقاری با یادآوری آغاز موفقیت‌های بین‌المللی کیارستمی در دهه ۶۰ افزود: در این مقطع دوستداران کیارستمی به منتقدانش تبدیل می‌شوند. کیارستمی که پیش از این دوره، بی‌اعتنایی محیط به فرد را نشان می‌داد، در این مقطع به گیلان می‌رود؛ جایی سرسبز و زیبا که در آن بی‌رحمی و خشونت محیط وجود ندارد. اما از اینجا محیط تاثیر مثبتی بر افراد می‌گذارد و ناگهان یک کیارستمی را می‌بینیم که به محیط اصالت می‌دهد. او آدم‌هایی خلق می‌کند که از شهر آمده‌اند و سوالات خود را از آدم‌های محیط روستا می‌پرسند و پاسخ‌هایی ساده اما عمیق دریافت می‌کنند و با امید به محیط قبلی خود باز می‌گردند و از اینجا اتهامات توریستی به کیارستمی آغاز می‌شود، این که او تصویر مثبتی از ایران ارائه می‌دهد که مورد تایید مسئوولان کشور است، در حالی که کیارستمی، مسئول این وضعیت نیست.

این منتقد یادآوری کرد که کیارستمی در فیلم‌های آغازین خود بی‌اعتنایی محیط به آدم‌ها را نشان می‌دهد و اینکه در این وضعیت، هر یک از آدم‌های فیلم‌هایش راه‌حال خود را پیدا می‌کنند و در عین حال افزود: «مسافر» از نظر تاثیر محیط و شخصیت در سینمای کیارستمی مهم‌ترین اثر است. در فیلم‌های قبلی‌اش، وقتی قرار است فیلمی آموزشی بسازد، طبیعتا تاثیر محیط را کم رنگ می‌کند و فرد را مجزا از محیط یا محیط را بی‌اعتنا به فرد نشان می‌دهد. بنابراین فیلم‌های اول کیارستمی که در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ساخته شده‌اند، به نوعی دعوت بچه‌ها به خلاقیت هستند. ضمن اینکه فیلمساز به نظام آموزشی، نگاهی منتقدانه دارد.

او با بیان اینکه، آدم‌های کیارستمی، افرادی معمولی اما در شرایط غیر عادی هستند، به مقایسه سبک فیلمسازی کیارستمی ، سهراب شهید ثالث و امیرنادری پرداخت و ادامه داد: کیارستمی در سال‌های آغازین فعالیتش برخلاف شهید ثالث که فیلم‌های بسیاری دیده و کاملا می‌داند چه می‌خواهد، کمتر فیلم دیده و نمی‌داند از سینما چه می‌خواهد. او نمی‌داند در چه فاصله‌ای از سوژه خود باید بایستد. سهراب شهید ثالث از دور، برش‌هایی از زندگی سوژه خود را نشان می‌دهد و تماشاگر را دچار احساسات نمی‌کند. در مقابل امیر نادری نفس به نفس با سوژه حرکت می‌کند و تماشاگر هر لحظه نگران سوژه اوست. کیارستمی جایی بین این دو می‌ایستد .
او که در سال‌های ابتدایی فیلم‌سازی خود کمتر فیلم دیده، گویی دوباره امکانات سینما را کشف می‌کند.

این منتقد خاطرنشان کرد: آدم‌های کیارستمی نه به اندازه آدم‌های شهید ثالث منفعل هستند نه مثل آدم‌های امیرنادری فکر می‌کنند، می‌توانند کوه را از سر راه خود بردارند. آنها در میانه‌ای ایستاده‌اند و به تعبیری هر یک از آنها می‌تواند چراغ خود را روشن و شعاع کوچکی از اطراف خود را نورانی کند.

ذوالفقاری با بیان اینکه کیارستمی در فیلم‌های آموزشی خود نسبت به نظام آموزشی رویکردی انتقادی دارد، اضافه کرد: او انتقادهای خود را به شکل خیلی ظریفی نشان می‌دهد. ضمن این که در تمام کارنامه هنری‌اش همچون بسیاری از فیلمسازان رئالیست ما تکلیفش با موسیقی مشخص نیست.او با تشریح ماجراهای فیلم «مسافر» افزود: شخصیت «مسافر» راه حل خودش را پیدا می‌کند که غلط است و اولین کسی که او را تنبیه می‌کند، خود اوست نه محیط یا نظام آموزشی. بعد از این فیلم کیارستمی دچار این فکر می‌شود که محیط خود را به ما تحمیل می‌کند.

ذوالفقاری با اشاره به این که آشنایی‌زدایی به کیارستمی کمک بسیاری کرده است، توضیح داد: فیلم‌های او به راحتی می‌توانست به آثاری کلیشه‌ای تبدیل شود که یک نفر از شهر می‌آید و صمیمیت و سادگی فضای روستا را می‌بیند. اما آنچه کیارستمی را فیلمساز مهمی می‌کند، پختگی او در اجرا و آشنایی‌زدایی است که سبب می‌شود فیلم‌هایش چند لحنی بشود. هنر او این است که توانسته با نقطه چین‌هایی که در آثار خود می‌گذارد، فیلم‌های خود را تاویل‌پذیر کند.