بهار نیوز - دریاچه‌ای که راه کویر را در پیش گرفته است

گروه جامعه: دریاچه ارومیه که از اواسط دهه ۸۰ شمسی شروع به خشک شدن کرد، امروزه در خطر خشک شدن کامل قرار دارد به طوری که در تازه‌ترین فیلمی که از منظر فضا توسط یک فضانورد روس ثبت شده است به وضوح می‌توان میزان خشک شدن این دریاچه و تفاوت آن با دریاچه «وان» را مشاهده کرد.

دریاچه ارومیه که در گوشه شمال غربی ایران واقع شده است، یکی از بزرگترین دریاچه‌های دائمی زیاده‌شور (hypersaline) جهان –دارای آب شورتر از آب دریا- و بزرگترین دریاچه خاورمیانه است که در سال‌های اخیر با مشکل کاهش سطح آب و خشکسالی روبه‌رو شده است که در نتیجه آن امسال بدلیل عدم تخصیص حقابه دریاچه از سد‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه و عدم تکمیل تونل انتقال آب به دریاچه، بیش از ۹۵ درصد از آن به‌طور کامل خشک شده است.

در سال ۱۳۹۸ در پی جاری شدن سیلاب، اخباری مبنی بر پُر شدن دریاچه ارومیه منتشر شد، اما این در حالی بود که تصاویر سازمان فضایی ایران در آن زمان نشان داد که تنها بخشی از این دریاچه از آب ناشی از جاری شدن سیل پر شده است. دریاچه ارومیه که در سالیان اخیر دچار بحران شده هنوز با وجود اتخاذ برخی تمهیدات از جانب دولت به وضعیت طبیعی خود بازنگشته است. اکنون پس از گذشت دو سال مجددا این دریاچه وارد فاز بحرانی شده است.

دریاچه ارومیه که در گوشه شمال غربی ایران واقع شده است، بین استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی در ایران و در قسمت غربی دریای خزر قرار دارد. دریاچه ارومیه در ابعاد کامل خود، بزرگترین دریاچه خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ نمکی روی زمین با مساحت تقریباً ۵ هزار و ۲۰۰ کیلومترمربع، طول ۱۴۰ کیلومتر، عرض ۵۵ کیلومتر و عمق ۱۶ متری بود.

ترکیبی از خشکسالی و افزایش انحراف آب برای مصرف آبیاری کشاورزی در حوضه آبخیز این دریاچه باعث کاهش چشمگیر مساحت این دریاچه طی سالیان اخیر شده است. همچنین ساخت سد روی رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند و کشیدن آب‌های زیرزمینی این منطقه موجب شده تا دریاچه ارومیه به مرور زمان کوچک و کوچکتر شود. دریاچه ارومیه به همراه تقریباً ۱۰۲ جزیره خود، به عنوان یک پارک ملی توسط سازمان محیط زیست ایران محافظت می‌شود.

دریاچه ارومیه از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۶ با افت شدید مساحت مواجه شده و این روند به طرز فاجعه باری تا سال ۲۰۱۱ ادامه پیدا کرده است.گراف این گزارش نیز نشان‌دهنده سطوح آب از سال ۱۹۶۸ تا ۲۰۱۸ است که همانطور که قابل مشاهده است، سطح آب دریاچه ارومیه از سال ۱۹۹۵ میلادی کاهش یافته و در سال ۲۰۱۵ میلادی به کمترین حد خود رسیده است. با اینکه یک روند کمی افزایشی را در فاصله ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۶ میلادی می‌بینیم، اما مجددا وضعیت این دریاچه رو به وخامت گذاشته است.

بررسی‌ها نشان داده که کشاورزی و آبیاری زمین‌های زراعی، استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی این منطقه و سوءمدیریت موجب این وضعیت شده است، چرا که همانطور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنیم، «دریاچه وان» در ترکیه که فاصله چندانی با دریاچه ارومیه ندارد، سال‌های سال است که دارای وضعیت باثباتی است و برخلاف دریاچه ارومیه دچار بحران نشده است.

برای احیای کامل دریاچه ارومیه باید با یک برنامه مدیریت جامع آب، تمام عناصر را در نظر بگیرد و تعادل در تقاضای آبیاری، حفظ اکوسیستم، تأثیرات اجتماعی و انسانی و کیفیت آب و همچنین عملکرد سیاسی و ملی و منطقه‌ای را در نظر داشته باشد. به زبان خیلی ساده، دریاچه ارومیه برای پیشگیری از وقوع یک فاجعه محیط زیستی به آب بیشتری نیاز دارد.

نکته قابل توجه این است که این دریاچه حتی برای فضانوردان ساکن ایستگاه فضایی بین‌المللی نیز جذابیت دارد و بسیاری از آن‌ها طی سالیان اخیر ویدیو‌های بسیاری که در آن دریاچه ارومیه مشخص است، منتشر کرده‌اند.
برای مثال در مرداد ماه سال ۱۳۹۷ «آنتوان اشکاپلروف» (Shkaplerov Anton) فضانورد آژانس فضایی روسیه در آخرین ماموریتش به فضا تصویری از دریاچه ارومیه را به ثبت رساند.

در تیر ماه سال ۱۳۹۹ «داگ هارلی» فضانورد ناسا عکسی از دریاچه ارومیه را در حساب کاربری توییتر خود منتشر کرد. شهریور سال ۱۴۰۰ نیز فضانوردان ماموریت «شنژو ۱۲» چین که تازه به ایستگاه فضایی ساخته این کشور در فضا گام نهاده بودند، تصاویر واضحی را از آب‌های سطح زمین ثبت کرده‌اند که تصویر دریاچه ارومیه نیز در میان آن‌ها خودنمایی می‌کرد. ۱۷ اوت سال ۲۰۲۱ نیز «توماس پسکه» تصویری از دریاچه ارومیه ایران ثبت کرد.

طی روز‌های گذشته نیز «اولگ آرتمیف» فضانورد روس ویدیو‌هایی منتشر کرد که در آن دریاچه ارومیه و دریاچه وان که بزرگترین دریاچه داخلی ترکیه است و در غرب شهر وان و در نزدیکی مرز‌های ایران قرار گرفته است، قابل مشاهده است.

«اولگ آرتمیف» با انتشار این ویدیو‌ها نوشت: ما در حال پرواز بر فراز منطقه «استاوروپول» و همچنین بسیاری از شهر‌های دیگر روسیه هستیم. امیدوارم وقت داشته باشید که آن‌ها را ببینید. علاوه بر این، ترکیه، ایران، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و البته دریای سیاه و خزر نیز در این ویدیو نمایان هستند.به اعتقاد محققان وضعیت ۲۰ سال اخیر دریاچه ارومیه منحصربه‌فرد و مستقل از میزان بارش‌ها بوده که این امر نشان می‌دهد سهم عوامل انسانی در بروز خشکسالی بیشتر بوده است.

علی حاجی مرادی، کارشناس ارشد حوزه آب دانشگاه صنعتی شریف و مسئول واحد فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه در وبینار جشنواره ملی استارت آپی حرفه سبز با موضوع برنامه احیای دریاچه ارومیه که چندی پیش از سوی دانشگاه شیراز برگزار شد، با تاکید بر اینکه تغییراتی که در این حوضه آبریز در ۲۸ سال اخیر رخ داده منحصر به فرد است، گفت: مطالعات دیرینه‌شناسی که توسط دو محقق ایرانی دانشگاه میامی بر روی دریاچه ارومیه انجام شد، حاکی از آن است که حتی در زمانی که میزان بارش آن ۱۸۰ میلی متر (کمترین میزان بارندگی و خشکسالی) بوده است، این دریاچه خشک نشد و این نشان می‌دهد اتفاقاتی که در این حوضه در سال‌های اخیر رخ داد، ناشی از عوامل غیر طبیعی بوده است.

او با اشاره به کاهش تراز دریاچه ارومیه و بارش در این دریاچه از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۲، با تاکید بر اینکه رفتار کاهشی تراز این دریاچه کاملا مستقل از میزان بارش سالانه حوضه آبریز آن بوده است، بیان کرد: تراز ارومیه در سال ۱۳۷۴ به ۱۲۷۸ متر و در سال ۸۴ به ۱۲۷۴ متر رسید و این میزان در سال ۹۴ به ۱۲۷۰ متر رسید.حاجی مرادی، با بیان اینکه در خشک شدن ارومیه عوامل انسانی و طبیعی دخیل است، ادامه داد: سهم عوامل طبیعی در خشک شدن دریاچه ارومیه ۳۱ درصد است که شامل کاهش ۱۸ درصدی بارش و افزایش ۱.۵ درجه‌ای دما در دو دهه اخیر نسبت به دوره بلندمدت است و سهم عوامل انسانی ۶۹ درصد است که شامل توسعه کشاورزی و احداث سد‌ها و افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی می‌شود.