تاریخ انتشار : ۱۳۹۸/۰۷/۰۷ ساعت ۱۳:۳۵
کد مطلب : ۱۸۸۷۳۱
غفلت از جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی
گروه علمی: مطالعات گوناگونی که در طول سال های اخیر به انجام رسیده، نشان داده که با وجود تنوع قومی درکشور ایران و ضرورت آموزش مراودت درست، همزیستی، همبستگی و اتحادکامل اقوام با یکدیگر نوع نگاه به مسأله‌ی قومیت عمدتاً در زمینه فرهنگی و از جمله نظام آموزش وپرورش و برنامه درسی رسمی کم کاری انجام گرفته است .
پژوهش«بررسی جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران»؛ باز سوی علیرضا عراقیه (مجری طرح) وکوروش فتحی واجارگاه (استاد راهنما) و همچنین نعمت‌الله فاضلی (استاد مشاور) انجام شده و توسط دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی منتشر شد.طبق آنچه در قالب این پژوهش آمده، نظام آموزش و پرورش هر جامعه از انتقال پنهان وآشکار هنجارها ونگرش‌های خاص به فراگیران فارغ نیست.دانش‌آموزان در فرآیند دوره‌ای طولانی درمعرض آموزش برنامه‌های آشکار و مدون مدرسه قرار داشته و ضمن آن تجاربی را کسب می‌کنند که به شکل غیرمستقیم یا غیرآگاهانه شکل دهندۀ فرهنگ و ارزش‌های موردپذیرش آنان است، اثر بخشی این تجارب به مراتب بیشتر از روش‌های غیر مستقیم و کوشش‌های آگاهانه است.صاحب‌نظران برنامه درسی برای تشریح آموخته‌ها و نگرش هایی که تحت تأثیر این عوامل ضمنی در دانش‌آموزان ایجاد شده است و همچنین پیامد آن‌ها از " برنامه درسی پنهان" بهره گرفته‌اند. درحوزۀ مطالعات برنامه درسی، جامع‌نگری ومواجهه همه جانبه، دقیق وعمیق با پدیده برنامه درسی ازاهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است.
کشور جمهوری اسلامی ایران سرزمینی متشکل از فرهنگ ها و اقوام مختلف است و مسئله قومیت در ایران یکی از مهمترین مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی معاصر به شمار می‌رود.بنابراین هدف از این پژوهش بررسی جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران، بررسی جایگاه قومیت در برنامه درسی صریح مقطع متوسطه ایران، بررسی جایگاه قومیت در برنامه درسی پنهان مقطع متوسطه ایران، فراهم کردن پشتوانه تجربی در زمینه جایگاه قومیت بر اساس برنامه درسی صریح و برنامه درسی پنهان و ایجاد زمینه برای تحقیقات بیشتر در حوزه مطالعات برنامه درسی اعلام شده است.مهمترین سؤالات این پژوهش به شرح زیر بیان شده است:
-قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران دارای چه جایگاهی است؟
-در محتوا و متن کتاب‌های درسی رشته ادبیات و علوم انسانی قومیت دارای چه جایگاهی است؟
-قومیت درتعامل دانش‌آموزان با یکدیگر دارای چه جایگاهی است؟
-قومیت درتعامل دانش‌آموزان با معلمان و کارکنان مدرسه دارای چه جایگاهی است؟
-قومیت نسبت به اقوام مختلف در محیط و فضای مدرسه دارای چه جایگاهی است؟
در بخش مربوط به پژوهش « بررسی جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران »؛ در مورد نوع و شیوه این پژوهش هم آمده است: این رساله به شیوه کیفی انجام شده و در آن از دو روش تحقیق کیفی یعنی مردم نگاری( قوم نگاری) و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. جهت بررسی برنامه‌ی درسی صریح از روش تحلیل محتوای کیفی و برای بررسی برنامه‌ی درسی پنهان نیز از روش مردم‌نگاری استفاده شده است.در بخش مربوط به «یافته‌های حاصل از بررسی جایگاه قومیت در برنامه درسی رسمی» بیان شده است:
مطالعات گوناگونی که درطول سال های اخیر به انجام رسیده است نشان داده که با وجود وجودتنوع قومی درکشور ایران و ضرورت آموزش مراودت درست، همزیستی، همبستگی واتحادکامل اقوام با یکدیگر نوع نگاه به مسأله‌ی قومیت عمدتاً درزمینه فرهنگی و ازجمله نظام آموزش وپرورش و برنامه درسی رسمی کم کاری انجام گرفته است.ایران به عنوان جامعه‌ای دارای قومیت‌های مختلف در حال گذر یا در حال توسعه است و در این میان اغلب دانش‌آموزان و به ویژه دانش‌آموزان مقطع متوسطه که در سنین نوجوانی وجوانی قراردارند با فاصله‌گرفتن ازبنیادهای سنتی ودر شرایط ضعف یا نبود الگوی مناسب در زمینه عدم تبیین ارزشمندی قومیت‌ها و نقش آن‌ها در شکل‌گیری هویت ملی و هویت‌یابی دچارتعارض، سردرگمی و بلاتکلیفی هستند و خود را سرگردان می بینند. درچنین شرایطی است که نابسامانی اجتماعی نیز زمینه لازم رابرای پیدایش بحران هویت، سرخوردگی، احساس برتری، احساس حقارت، بی تعهدی، هنجارشکنی، احساس عدم مسئولیت درمقابل سایرقومیت‌ها و نارضایتی پدید می‌آورد.
آموزش وپرورش می‌تواند در زمینه قومیت‌ها سیاست روشن و مدون داشته باشد و ازسوی دیگر حوزه مطالعات قومی بسیار سیاسی و حساس است که باید در قالب مقالات و پژوهش‌های دیگر و در سایر حوزه‌ها مانند علوم‌سیاسی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و با رویکرد فرهنگی انجام شود.با دسته‌بندی نتایج حاصله و به زبان آماری می‌توان گفت:یافته‌های تحقیق که حاصل تحلیل محتوای بیش از ۱۴۷۶ صفحه از محتوای کتاب‌های علوم اجتماعی وتاریخ دوره متوسطه درقالب برنامه درسی رسمی وهمچنین یک سال پژوهش بااستفاده ازروش قوم‌نگاری دریک مدرسه‌ی متوسطه بوده است نشان می‌دهد که جایگاه قومیت درکتاب‌های درسی جایگاهی مغفول، حاشیه‌ای وآکسیمورون بوده و تمایلی به طرح آن درکتاب‌های درسی وجود نداشته و از قومیت غفلت شده است.
مدرسه نیز به تبع آن دراین زمینه فاقد برنامه ورویکرد منسجم بوده وعملاً تلفیق این بی‌وضعیتی دربرنامه درسی صریح و پنهان منجر به نوعی آشفتگی در برنامه‌های درسی شده است. این رخوت وسستی برنامه درسی در زمینه تبیین جایگاه قومیت موقعیتی را در مدرسه فراهم ایفا کرده که دانش‌آموزان اقوام مختلف را در فرآیند رشد اجتماعی وهویت‌یابی دچار سردرگمی کرده و در اثرآن فراگیران مقطع متوسطه از اقوام مختلف و به عنوان برونداد نهایی نظام آموزش و پرورش کشور شاهد انواع تجاربی نظیر انتساب اقوام به برخی صفات نامطلوب، تمسخر، توهین، تحقیر و غیره درمحیط آموزشی است. این تجارب تأثیرات منفی دربین فراگیران برخی قومیت ها داشته که ازجمله آن‌ها می‌توان ایجاد موانع درتحرک اجتماعی آنان را نام برد. جایگاه فعلی قومیت، نهایتاً برای همبستگی ملی می‌تواندآثار نامطلوبی به همراه داشته باشد.
یکی از روش‌های مؤثرمواجهه صحیح با این مسأله وتحقق وحدت وهمبستگی ملی موکول به استفاده ازظرفیت برنامه درسی رسمی درزمینه تقویت اشتراکات اقوام متنوع ایرانی، فارس، ترک، کرد، عرب، بلوچ، ترکمن، لر وغیره هستند. رویکرد این راهبرد نیز با نگاه اتحاد، همدلی وصمیمیت است. این رویکرد مثبت می تواند در وضعیت فعلی به روایت‌ها ونقل قول‌های بدون ساختار وغیرموثق درموردقومیت‌های مختلف کشورسروسامان داده و درنهایت برنامه درسی پنهان مدارس درزمینه جایگاه قومیت‌ها را تحت تأثیرخود قرار دهد. این هدف مستلزم برنامه راهبردی ومدون در زمینه قومیت‌ها در وزارت آموزش وپرورش بوده ودرصورت تدوین آن و استفاده مطلوب از برنامه درسی رسمی زمینه تعامل، همزیستی وتقویت مشترکات اقوام افزایش یافته و درنهایت وحدت، همبستگی ملی وهویت ملی تحقق خواهد یافت .
این پژوهش در راستای اهداف «جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران»؛ راه‌کارهای زیر را ارائه داده است:
-با توجه به حساسیت و اهمیت دوره ابتدایی، جایگاه قومیت در این مقطع نیز بررسی شود،
-جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی دوره راهنمایی تحصیلی بررسی شود،
-جایگاه قومیت به عنوان برنامه درسی پوچ مورد بررسی شود،
-در خصوص اهمیت توجه به قومیت ازدیدگاه اسلام تحقیقاتی انجام شود،
-با استفاده از روش پژوهش قوم نگاری تحقیقات بیشتری در خصوص فرهنگ مدارس انجام شود،
-اساتید روش‌های تحقیق در علوم تربیتی نسبت به بررسی و تالیف منابع کاربردی در خصوص روش تحقیق قوم نگاری اقدام کنند.
همچنین پیشنهادات کاربردی این پژوهش به شرح ذیل بیان شده است:
-با توجه به ارتباط ضعیف بین اهداف علوم اجتماعی دوره متوسطه با قومیت، اهداف مورد بازبینی قرار گیرد،
-با توجه به ارتباط ضعیف بین محتوا و قومیت، محتوا کتب درسی مورد بررسی قرارگیرد،
-با توجه به نقش موثر معلمان در تعامل با دانش آموزان ، دوره های آموزش ضمن خدمت مبنی برآشنایی با قومیت‌های دانش‌آموزان برای ایشان برگزار شود،
-فعالیت‌های یادگیری دانش‌آموزان ،آشنایی با قومیت‌های یکدیگر مورد توجه قرارگرفته و زمینه انجام کارهای گروهی دانش‌آموزان اقوام مختلف با یکدیگر فراهم شود،
-در مکان و فضای مدارس نمایشگاه و جشنواره‌های قومی با مضامین مشترک قومیت‌ها برگزار شود،
-مواد و منابع آموزشی در خصوص آشنایی با قومیت‌های مختلف دانش‌آموزان تهیه و تدوین شود،
بنا بر اعلام مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، همچنین پیشنهاد شده است عملکرد رسانه‌های جمعی و به ویژه تلویزیون به مثابه یکی ازمهم‌ترین ابزارهای ملی مؤثر در معرفی صحیح اقوام ارتقاء یابد.
کشور جمهوری اسلامی ایران سرزمینی متشکل از فرهنگ ها و اقوام مختلف است و مسئله قومیت در ایران یکی از مهمترین مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی معاصر به شمار می‌رود.بنابراین هدف از این پژوهش بررسی جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران، بررسی جایگاه قومیت در برنامه درسی صریح مقطع متوسطه ایران، بررسی جایگاه قومیت در برنامه درسی پنهان مقطع متوسطه ایران، فراهم کردن پشتوانه تجربی در زمینه جایگاه قومیت بر اساس برنامه درسی صریح و برنامه درسی پنهان و ایجاد زمینه برای تحقیقات بیشتر در حوزه مطالعات برنامه درسی اعلام شده است.مهمترین سؤالات این پژوهش به شرح زیر بیان شده است:
-قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران دارای چه جایگاهی است؟
-در محتوا و متن کتاب‌های درسی رشته ادبیات و علوم انسانی قومیت دارای چه جایگاهی است؟
-قومیت درتعامل دانش‌آموزان با یکدیگر دارای چه جایگاهی است؟
-قومیت درتعامل دانش‌آموزان با معلمان و کارکنان مدرسه دارای چه جایگاهی است؟
-قومیت نسبت به اقوام مختلف در محیط و فضای مدرسه دارای چه جایگاهی است؟
در بخش مربوط به پژوهش « بررسی جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران »؛ در مورد نوع و شیوه این پژوهش هم آمده است: این رساله به شیوه کیفی انجام شده و در آن از دو روش تحقیق کیفی یعنی مردم نگاری( قوم نگاری) و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. جهت بررسی برنامه‌ی درسی صریح از روش تحلیل محتوای کیفی و برای بررسی برنامه‌ی درسی پنهان نیز از روش مردم‌نگاری استفاده شده است.در بخش مربوط به «یافته‌های حاصل از بررسی جایگاه قومیت در برنامه درسی رسمی» بیان شده است:
مطالعات گوناگونی که درطول سال های اخیر به انجام رسیده است نشان داده که با وجود وجودتنوع قومی درکشور ایران و ضرورت آموزش مراودت درست، همزیستی، همبستگی واتحادکامل اقوام با یکدیگر نوع نگاه به مسأله‌ی قومیت عمدتاً درزمینه فرهنگی و ازجمله نظام آموزش وپرورش و برنامه درسی رسمی کم کاری انجام گرفته است.ایران به عنوان جامعه‌ای دارای قومیت‌های مختلف در حال گذر یا در حال توسعه است و در این میان اغلب دانش‌آموزان و به ویژه دانش‌آموزان مقطع متوسطه که در سنین نوجوانی وجوانی قراردارند با فاصله‌گرفتن ازبنیادهای سنتی ودر شرایط ضعف یا نبود الگوی مناسب در زمینه عدم تبیین ارزشمندی قومیت‌ها و نقش آن‌ها در شکل‌گیری هویت ملی و هویت‌یابی دچارتعارض، سردرگمی و بلاتکلیفی هستند و خود را سرگردان می بینند. درچنین شرایطی است که نابسامانی اجتماعی نیز زمینه لازم رابرای پیدایش بحران هویت، سرخوردگی، احساس برتری، احساس حقارت، بی تعهدی، هنجارشکنی، احساس عدم مسئولیت درمقابل سایرقومیت‌ها و نارضایتی پدید می‌آورد.
آموزش وپرورش می‌تواند در زمینه قومیت‌ها سیاست روشن و مدون داشته باشد و ازسوی دیگر حوزه مطالعات قومی بسیار سیاسی و حساس است که باید در قالب مقالات و پژوهش‌های دیگر و در سایر حوزه‌ها مانند علوم‌سیاسی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و با رویکرد فرهنگی انجام شود.با دسته‌بندی نتایج حاصله و به زبان آماری می‌توان گفت:یافته‌های تحقیق که حاصل تحلیل محتوای بیش از ۱۴۷۶ صفحه از محتوای کتاب‌های علوم اجتماعی وتاریخ دوره متوسطه درقالب برنامه درسی رسمی وهمچنین یک سال پژوهش بااستفاده ازروش قوم‌نگاری دریک مدرسه‌ی متوسطه بوده است نشان می‌دهد که جایگاه قومیت درکتاب‌های درسی جایگاهی مغفول، حاشیه‌ای وآکسیمورون بوده و تمایلی به طرح آن درکتاب‌های درسی وجود نداشته و از قومیت غفلت شده است.
مدرسه نیز به تبع آن دراین زمینه فاقد برنامه ورویکرد منسجم بوده وعملاً تلفیق این بی‌وضعیتی دربرنامه درسی صریح و پنهان منجر به نوعی آشفتگی در برنامه‌های درسی شده است. این رخوت وسستی برنامه درسی در زمینه تبیین جایگاه قومیت موقعیتی را در مدرسه فراهم ایفا کرده که دانش‌آموزان اقوام مختلف را در فرآیند رشد اجتماعی وهویت‌یابی دچار سردرگمی کرده و در اثرآن فراگیران مقطع متوسطه از اقوام مختلف و به عنوان برونداد نهایی نظام آموزش و پرورش کشور شاهد انواع تجاربی نظیر انتساب اقوام به برخی صفات نامطلوب، تمسخر، توهین، تحقیر و غیره درمحیط آموزشی است. این تجارب تأثیرات منفی دربین فراگیران برخی قومیت ها داشته که ازجمله آن‌ها می‌توان ایجاد موانع درتحرک اجتماعی آنان را نام برد. جایگاه فعلی قومیت، نهایتاً برای همبستگی ملی می‌تواندآثار نامطلوبی به همراه داشته باشد.
یکی از روش‌های مؤثرمواجهه صحیح با این مسأله وتحقق وحدت وهمبستگی ملی موکول به استفاده ازظرفیت برنامه درسی رسمی درزمینه تقویت اشتراکات اقوام متنوع ایرانی، فارس، ترک، کرد، عرب، بلوچ، ترکمن، لر وغیره هستند. رویکرد این راهبرد نیز با نگاه اتحاد، همدلی وصمیمیت است. این رویکرد مثبت می تواند در وضعیت فعلی به روایت‌ها ونقل قول‌های بدون ساختار وغیرموثق درموردقومیت‌های مختلف کشورسروسامان داده و درنهایت برنامه درسی پنهان مدارس درزمینه جایگاه قومیت‌ها را تحت تأثیرخود قرار دهد. این هدف مستلزم برنامه راهبردی ومدون در زمینه قومیت‌ها در وزارت آموزش وپرورش بوده ودرصورت تدوین آن و استفاده مطلوب از برنامه درسی رسمی زمینه تعامل، همزیستی وتقویت مشترکات اقوام افزایش یافته و درنهایت وحدت، همبستگی ملی وهویت ملی تحقق خواهد یافت .
این پژوهش در راستای اهداف «جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی مدارس متوسطه ایران»؛ راه‌کارهای زیر را ارائه داده است:
-با توجه به حساسیت و اهمیت دوره ابتدایی، جایگاه قومیت در این مقطع نیز بررسی شود،
-جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی دوره راهنمایی تحصیلی بررسی شود،
-جایگاه قومیت به عنوان برنامه درسی پوچ مورد بررسی شود،
-در خصوص اهمیت توجه به قومیت ازدیدگاه اسلام تحقیقاتی انجام شود،
-با استفاده از روش پژوهش قوم نگاری تحقیقات بیشتری در خصوص فرهنگ مدارس انجام شود،
-اساتید روش‌های تحقیق در علوم تربیتی نسبت به بررسی و تالیف منابع کاربردی در خصوص روش تحقیق قوم نگاری اقدام کنند.
همچنین پیشنهادات کاربردی این پژوهش به شرح ذیل بیان شده است:
-با توجه به ارتباط ضعیف بین اهداف علوم اجتماعی دوره متوسطه با قومیت، اهداف مورد بازبینی قرار گیرد،
-با توجه به ارتباط ضعیف بین محتوا و قومیت، محتوا کتب درسی مورد بررسی قرارگیرد،
-با توجه به نقش موثر معلمان در تعامل با دانش آموزان ، دوره های آموزش ضمن خدمت مبنی برآشنایی با قومیت‌های دانش‌آموزان برای ایشان برگزار شود،
-فعالیت‌های یادگیری دانش‌آموزان ،آشنایی با قومیت‌های یکدیگر مورد توجه قرارگرفته و زمینه انجام کارهای گروهی دانش‌آموزان اقوام مختلف با یکدیگر فراهم شود،
-در مکان و فضای مدارس نمایشگاه و جشنواره‌های قومی با مضامین مشترک قومیت‌ها برگزار شود،
-مواد و منابع آموزشی در خصوص آشنایی با قومیت‌های مختلف دانش‌آموزان تهیه و تدوین شود،
بنا بر اعلام مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، همچنین پیشنهاد شده است عملکرد رسانه‌های جمعی و به ویژه تلویزیون به مثابه یکی ازمهم‌ترین ابزارهای ملی مؤثر در معرفی صحیح اقوام ارتقاء یابد.
مرجع : ایسنا
