علی پورعزیزی *
در هفتههای اخیر با تغیرات و انتصابات جدید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، موضوع مشکلات موجود در زمینه جذب گردشگرخارجی به عنوان یکی از تأثیرگذارترین راهکارهای افزایش اشتغال و جذب ارز خارجی به کشور، بار دیگر مورد توجه صاحبنظران این حوزه قرار گرفته است. پرواضح است که میزان جذب گردشگر خارجی با توجه به ظرفیتهای بالای کشور در سطح خیلی پایین میباشد و زمینه رونق این بخش در صورت حل مسائل و مشکلات آن کاملاً ممکن است.
تحقیقات و نظرات متعددی پیرامون شناسایی مشکلات و ارائه راهحلهای عملی جهت رفع موانع جذب گردشگر خارجی در ایران مطرح شده است. نتایج حاصل از تحقیقات صورت گرفته طیفی گستردهای از مشکلات ساختاری و فرهنگی، زیرساختی و خدماتی در زمینه جذب گردشگر خارجی را شامل میشود. اما آنچه حائز اهمیت است، یادآوری این نکته است که آنچه به عنوان مشکلات فرهنگی و ساختاری صنعت گردشگری مطرح میشود، جزئی از ماهیت ارزشی دولت و مردم ایران بوده و در عمل نمیتوان آن را نادیده گرفت؛ در نتیجه چارهجویی و ارائه راهحل جهت رونق گردشگری و بهخصوص گردشگری خارجی، منوط به پذیرش شرایط فرهنگی و اجتماعی خاص ایران میباشد.
در عین حال باید این واقعیت را مدنظر قرار داد که هدف اکثر گردشگران خارجی در تضاد با ارزشهای حاکم بر ایران نبوده و از طرفی با توجه به تخصصی شدن بحث گردشگری حتی به لحاظ اقتصادی نیز در چنین زمینههای رقابت با سایر کشوورهای پذیرای توریست -بدون هیچ محدودیت ارزشی- به صرفه نخواهد بود. از طرفی دیگر آنچه به عنوان مشکلات زیرساختی و خدماتی شناخته میشود را نمیتوان همچون یک عامل مؤثر و متغیری مستقل بر عدم جذب گردشگر خارجی تلقی کرد؛ هر چند نمیتوان به کلی نقش زیرساختها و خدمات را در جذب گردشگر نادیده گرفت، اما به واقع زیرساختها و خدمات گردشگری معلول تقاضای بخش گردشگری می-باشد که به دنبال رشد تقاضای گردشگری، سرمایهگذاری بخش خصوصی و دولتی را به خود جلب میکند.
در این نوشته سعی میشود، از دیدگاهی نو، به مشکلات ساختاری و ریشهای جذب گردشگر خارجی در ایران اشاره شود. به نظر نویسنده، مشکلات ریشهای و ساختاری ایران در جذب گردشگر خارجی را میتوان در قالب دو مولفه دغدغههای داخلی ناشی از تخریب فرهنگی و نگرانیهای خارجی ناشی از امنیت، دستهبندی کرد:
الف- نظریههای متعددی در مورد نقش گردشگری بر تخریب فرهنگی مطرح شده است. این نظریات با توجه به مشاهدات صورت گرفته در جوامع محلی و تغییرات آداب و رسوم محلی ارئه شده است. با توجه به دغدغههای موجود در زمینه تأثیر گردشگری بر تخریب فرهنگی، سیاستهایی از سوی نهادهای مؤثر بر جذب گردشگر خارجی در ایران مبتنی بر محدود کردن آن جهت مقابله با چنین پدیدهای اعمال شده است. البته با توجه به اهمیت حفظ ارزشهای فرهنگی و اجتماعی، تدوین سیاستهای دفاعی جهت مقابله با تخریب فرهنگ ملی و محلی از ضروریات میباشد؛ ولی آنچه جای تأمل است نقش این سیاستها بر رکود و جلوگیری از جذب گردشگر خارجی در ایران است.
با توجه به اهمیت موضوع تخریب فرهنگی و ضرورت مقابله با آن جهت حفظ ارزشهای فرهنگ ملی و محلی از یک سو و لزوم رونق و جذب گردشگر خارجی به عنوان راهحلی کارآمد جهت اشتغالزایی و جذب ارز به کشور، تجدید نظر در چنین سیاستهای محدود کنندهای لازم است. این مهم بدین معنی است که هر چند گردشگری میتواند تأثیرات منفی بر ارزشهای بومی داشته باشد و ضرورت مقابله با آن از اهمیت قابل ملاحظهای برخوردار است اما میتوان با سیاستگذاریهای مناسب از یک سو مانع تخریب فرهنگی شد و از یکسو از اعمال سیاست-گذاریهای محدود کننده بر جذب گردشگری خارجی اجتناب کرد.
ب- نویسنده نگرانیهای خارجی ناشی از امنیت را یکی دیگر از دو مولفه ریشهای مؤثر بر عدم جذب گردشگر خارجی مطرح میکند. هر چند که برقراری امنیت در ایران در مقایسه با کشورهای منطقه و حتی به صورت نسبی با پیشرفتهترین کشورها، در سطح بالایی است، اما مسائل حقوق بشری، تبلیغات اسلام هراسی و ایرانفوبیا باعث نمایش تصویر ایران به عنوان یک مقصد ناامن برای گردشگران خارجی شده است.
معرفی ایران به عنوان یک کشور ناامن در بین گردشگران خارجی با وجود برقراری امنیت، جاذبههای متعدد و فرهنگ مردمی مستعد، نقش مخربی بر انتخاب ایران به عنوان مقصد گردشگری جهانی داشته است. همچنین نمایش تصویر ایران به عنوان محیطی ناامن به صورت غیرمستقیم از معرفی جاذبههای بالایی کشور و شناسایی آن برای صنعت توریسم در سطح جهانی جلوگیری کرده است. با توجه به شناسایی دغدغههای داخلی ناشی از تخریب فرهنگی و نگرانیهای خارجی ناشی از امنیت به عنوان مشکلات ریشهای جذب گردشگر خارجی در ایران، موارد زیر به عنوان راهکارهای عملی به منظور چارهیابی این مسائل پیشنهاد میشود:
1- قبول این واقعیت که شرایط حاکم بر کشور اجازه جذب گردشگرهای که با ارزشهای فرهنگی و اجتماعی سازگاری نیستند را نمیدهد تا زمینه بازی در حوزه گردشگری تعریف شود؛
2- پذیرش این حقیقت که در صورت برنامههای کارامد میتوان تأثیرات گردشگری را بر تخریب فرهنگی به حداقل رساند تا امکان انتخاب گردشگری خارجی به عنوان یک فعالیت مهم اقتصادی فراهم گردد؛
3- تعریف زمینههای تخصصی جذب گردشگران خارجی همچون توریسم تاریخی – فرهنگی و اکوتوریسم در مناطق مستعدد و پیوند آن با صنایع دستی برای همافزایی دوجانبه؛
4- آموزش گردشگران خارجی با روشهای آسان و فوری همچون ارائه بروشر به منظور آشنایی با مسائل و ارزشهای فرهنگی؛
5- آموزش مردم مناطق پذیرای گردشگران به منظور مقاومسازی آنها در برابر تأثیرات گردشگری بر تخریب فرهنگی؛
6- تبلیغات گسترده از طریق رسانههای جمعی، شبکههای اجتماعی و دیگر ابزارهای موجود جهت نمایش امنیت در ایران؛
7- تلاش نمایندگیها و کنسولگریها جهموری اسلامی ایران در کشورهای خارجی برای معرفی ایران به عنوان کشوری امن؛
8- ارائه تسهیلات رایگان گردشگری به اقشار تأثیرگذار بر جامعه (مانند دانشجویان و هیأتهای علمی) به منظور تأثیرگذاری و تبلیغات مثبت در جامعه هدف در راستای معرفی کشور به عنوان مقصدی جذاب برای گردشگری؛
9- آموزش مردم مناطق گردشگری به منظور شیوههای مناسب ارتباطی با گردشگران خارجی.
* کارشناسی ارشد برنامهریزی آمایش سرزمین دانشگاهتربیت مدرس