مذاکرات وین؛ آغاز زورآزمایی‌ایران و 1+5
دور تازه مذاکرات ایران و 1+5 روز سه‌شنبه 29 بهمن ماه در مقر سازمان ملل در وین آغاز می‌شود که به نظر می‌آید مهم‌ترین سرفصل این مذاکرات "تعیین دستور کار گفت‌وگوها برای رسیدن به راه‌حل جامع بر اساس توافق ژنو و روش‌های پیگیری آن‌هاست."مذاکرات رسمی ایران و 1+5 صبح روز سه‌شنبه ساعت 11 به وقت محلی با حضور کاترین اشتون و محمد‌جواد ظریف به مدت سه روز آغاز می‌شود. این اولین دور از مذاکرات هستهای ایران و 1+5 پس از اجرای گام اول توافق ژنو است که سوم آذرماه به دست آمد.
قرار است ظریف واشتون قبل از شروع مذاکرات، دوشنبه شب در ضیافت شامی با یکدیگر دیدار و گفت‌وگو کنند و آخرین تحولات و موضع‌گیری‌ها در دو طرف را رد و بدل کنند. محمد جواد ظریف، رییس هیات مذاکره‌کننده هستهای کشورمان در آخرین اظهارنظرش درباره مذاکرات هستهای با 1+5 «دستور کار مذاکرات و روش پیگیری موضوع و چارچوبی که برای مذاکرات سازنده ضروری است در مذاکرات هستهای وین مورد بحث قرار خواهد گرفت» را از جمله مباحث قابل بحث در مذاکرات وین عنوان کرد. وی گفت که برای برگزاری یک مذاکرات «سازنده» نباید اقداماتی صورت گیرد که باعث بیشتر شدن شکاف و بی‌اعتمادی در ذهن مردم ایران نسبت به غرب شود یا روش‌هایی که برای اجرای توافق‌هایی که صورت گرفته است، مورد قبول و پذیرش باشد و راه برای رسیدن به تفاهم آماده شود. وزیر امور خارجه کشورمان هم‌چنین بخش دیگری از مذاکرات را درباره اظهارات اخیر مقامات آمریکایی به ویژه در مورد «گزینه‌های روی میز» که در هفته‌های گذشته به آن بیش از پیش دامن زده شده است، دانست.
برخی کارشناسان اظهارات و موضع‌گیری‌های آمریکا در چند هفته اخیر به ویژه پس از اجرای توافق ژنو (30 دی‌ماه) را "زورآزمایی" و "دست بالا داشتن" برای ورود به دور جدید مذاکرات درباره گام نهایی می‌دانند. ظریف در عین حال محور گفت‌وگوها در اولین دور از مذاکرات هستهای پس از آغاز اجرای گام اول توافق ژنو را مباحثی «کلی» عنوان کرد و افزود: موضوعاتی در چارچوب "برنامه اقدام مشترک" مشخص و توضیح داده شده است که در این دور از مذاکرات مورد بحث و دسته‌بندی قرار می‌گیرند و برای گفت‌وگو درباره آنها نیز برنامه‌ریزی می‌شود تا در ماه‌های آینده که مذاکرات به طور فشرده ادامه می‌یابد، بررسی و درباره آنها تصمیم‌گیری شود.
"هدف از مذاکرات هستهای ایران و 1+5 (که شش ماه گذشته در نیویورک و ژنو انجام شد) رسیدن به یک راه حل جامع مورد توافق و بلند مدت است به نحوی که تضمین کند برنامه هسته‌یی ایران کاملاً صلح‌آمیز باقی خواهد ماند. این راه حل جامع، ایران را قادر می سازد تا به طور کامل از حقوق خود در بهره‌گیری از انرژی هستهای برای اهداف صلح‌آمیز بر اساس مواد مرتبط در معاهده منع گسترش سلاح‌های هستهای و با رعایت تعهدات خود بر طبق معاهده از آن برخوردار شود. هم‌چنین این راه حل جامع متضمن یک برنامه غنی‌سازی با تعریف مشترک و محدودیت‌های عملی و اقدامات شفاف‌ساز به منظور تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌یی است. این راه‌حل جامع شامل یک فرایند متقابل و گام به گام است و به رفع همه جانبه تمامی تحریم‌های شورای امنیت، چندجانبه و ملی مربوط به برنامه هستهای ایران می‌انجامد. قرار است دو طرف در مذاکرات هفته جاری به بررسی عناصر گام نهایی که در توافق به آن اشاره شده است، بپردازند.
بر اساس توافق ژنو "عناصر گام نهایی راه‌حل جامع" از سوی ایران و 1+5 مورد تاکید و توافق قرار گرفته است که دو طرف باید در کمتر از یک سال مذاکرات در این‌باره را به انجام برسانند و اجرای گام نهایی در یک دوره بلندمدت صورت خواهد گرفت که هنوز دو طرف درباره این مدت زمان به توافق نرسیده‌اند و یکی از محورهای مورد مذاکره خواهد بود. درباره زمان اجرای گام نهایی اظهارنظر دقیقی وجود ندارد اما بر اساس تحلیل‌ها و گزارش‌های رسانه‌ای این مدت زمان از پنج تا بیست سال مورد اشاره قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین بخش‌های مورد بحث در گام نهایی مربوط به دو پاراگرافی است که اقدامات متقابل 1+5 و ایران را در گام نهایی بیان می‌کند. در بخش مربوط به اقدامات 1+5 «به طور همه‌جانبه تحریم‌های هستهای شورای امنیت سازمان ملل متحد و تحریم‌های چندجانبه و ملی برداشته شده و هم‌چنین گام‌هایی برای دسترسی به حوزه‌های تجاری، فناوری، مالی و انرژی بر مبنای یک برنامه تنظیمی که در خصوص آن توافق به عمل خواهد آمد، اتخاذ می‌شود».
برخی تحلیلگران معتقدند خواست واقعی 1+5 به ویژه آمریکا در گام نهایی و به نوعی هدف‌شان از مذاکرات هستهای با ایران در ازای برداشته شدن تحریم‌های یک‌جانبه و همه‌جانبه (هستهای) برچیده شدن کامل برنامه هستهای ایران است. این تحلیلگران معتقدند تعبیر "تعلیق" در برابر "تعلیق" که مقامات کشورمان نیز به آن اشاره کرده‌اند از سوی آمریکا و 1+5 به این تفسیر شده است که تحریم‌ها علیه برنامه هستهای ایران زمانی به طور کامل برداشته می‌شود که به همان نسبت برنامه هستهای ایران تعلیق یا به معنای دیگر "برچیده" شود، اما این نقطه نظر از نگاه بسیاری از تحلیلگران و صاحب‌نظران کشورمان بدبینانه و خلاف روح و صراحت توافق ژنو برداشت می‌شود. برخی کارشناسان معتقدند آمریکا در چارچوب توافق ژنو و گام اول در عمل غنی‌سازی ایران را پذیرفته است و نمی‌توان و نباید این واقعیت را در توافق نادیده گرفت و اساسا مهم‌ترین دستاورد مذاکرات جدید هستهای و توافق ژنو "پذیرش غنی‌سازی در خاک ایران" از سوی 1+5 است. هم‌چنین علاوه بر غنی‌سازی "تحقیق و توسعه" در زمینه غنی‌سازی نیز مورد تاکید و پذیرش قرار گرفته است. این کارشناسان بر این نظرند که با پذیرش غنی‌سازی، در عمل ایران توانست پس از ده سال "شاخ غول" را بشکند.
در عین حال به نظر می‌آید با توجه به تحولات، نقطه‌نظرها و انتقادات صورت گرفته پس از توافق ژنو در کشور یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و نگرانی‌های مسوولان تصمیم‌گیر موضوع تعلیق غنی‌سازی 5 درصدی ایران در چارچوب گام نهایی راه‌حل جامع است. مسوولان و تصمیم‌گیرندگان خواهان آن هستند توافق در گام نهایی درباره غنی‌سازی 5 درصدی از صراحت بیش‌تری برخوردار باشد چرا که این موضوع از خطوط قرمز ایران است. در بخش دیگری از توافق ژنو، گام نهایی متضمن «یک برنامه غنی‌سازی که توسط طرفین تعریف می‌شود، است؛ برنامه‌ای که شاخصه‌های آن با موافقت دو طرف و منطبق با نیازهای عملی، با محدودیت‌های مورد توافق در خصوص دامنه و سطح فعالیت‌های غنی‌سازی، ظرفیت غنی‌سازی، محل‌هایی که در آن غنی‌سازی انجام می‌شود و ذخایر اورانیوم غنی شده برای دوره زمانی که مورد توافق قرار می‌گیرد، تعیین می‌شود».
این بخش از توافق از همان ابتدا مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران تندرو و اعتدال‌گرا نیز قرار گرفت، چرا که قیود ذکر شده برای فعالیت‌های غنی‌سازی ایران در چارچوب راه‌حل جامع این معنا را در برمی‌گرفت که در عمل فعالیت‌های غنی‌سازی ایران در این قالب به پایین‌ترین سطح می‌رسد و به معنای تعلیق غنی‌سازی در کشور است.
حمید بعیدی‌نژاد، عضو تیم مذاکره‌کننده هستهای کشورمان پس از مذاکرات ژنو در 3 آذرماه سال جاری که به توافق بر سر برنامه اقدام مشترک انجامید درباره انتقادها به بحث فوق با بیان این‌که " انکار نمی‌کنیم متن فعلی توافق قیودی دارد" تاکید کرد: برای غنی‌سازی قیودی در نظر گرفته شده است و البته در آینده باید در خصوص قیودی که مطرح شده‌اند با آنها(1+5) به تفاهم برسیم. از نظر ما این قیود، قیود یک برنامه غنی‌سازی صلح‌آمیز است، نه این‌که قیودی خاص بگذارند که ما نتوانیم برنامه‌های صلح‌آمیز را انجام دهیم. در عین حال به نظر می‌آید یکی از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین بخش مذاکرات هستهای در آینده مربوط به تعریف و چارچوب برنامه غنی‌سازی ایران است. یکی دیگر از موضوعات مورد بحث و مهم در مذاکرات آینده درباره گام نهایی راه‌حل جامع مساله راکتور تحقیقاتی 40 مگاواتی اراک است. ایران این راکتور را در چارچوب برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای‌اش می‌داند، اما در مقابل 1+5 به ویژه آمریکا با توجه به سوخت این راکتور که پلوتونیوم است آن را موجب نگرانی می‌داند.
مقامات آمریکایی در چندین موضع‌گیری پس از توافق ژنو به صراحت از نیاز نداشتن ایران به راکتور تحقیقاتی اراک سخن گفته‌اند و این‌که یک برنامه صلح‌آمیز هستهای نمی‌تواند شامل پلوتونیوم شود! در مقابل نیز مقامات کشورمان این اظهارنظرها و استدلال 1+5 را به شدت رد کرده و اعلام کرده‌اند که راکتور اراک به قوت خود باقی خواهد ماند. در همین حال توافق ژنو به روشنی بیان می‌کند که «قرار است گام‌های لازم برای موافقت آژانس برای انعقاد رهیافت پادمان در مورد راکتور اراک برداشته شود.» هم‌چنین بر اساس توافق ایران و آژانس در مذاکرات اخیر که 19 بهمن در تهران برگزار شد یکی از موارد همکاری " اقدام در راستای به نتیجه رسانیدن رهیافت پادمان برای راکتورIR-40 اراک" است. بر اساس گام اول برنامه اقدام مشترک، ایران پذیرفته است تا در مدت شش ماهه اجرای گام اول پرسش‌نامه جدید فنی راکتور اراک را به آژانس ارائه کند، هم‌چنین برخی تجهیزات مربوط به راکتور در این مدت نصب نشوند. در چارچوب آخرین توافق ایران و آژانس قرار است تا اردیبهشت ماه سال آینده " پرسش‌نامه اطلاعات طراحی (DIQ) بروز شده راکتورIR-40 اراک" به آژانس ارایه شود.
علاوه بر این علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی در راستای کاهش نگرانی غرب از فعالیت یک راکتور تحقیقاتی با سوخت پلوتونیومی اعلام کرده است که می‌توان با ایجاد تغییراتی در طراحی راکتور نگرانی‌ها را رفع کرد. در بند دیگری از عناصر گام نهایی راه‌حل جامع «اقدامات شفاف‌ساز و نظارت‌های بیشتر» از سوی ایران در زمینه برنامه هسته‌ای‌اش و تصویب و پروتکل الحاقی در چارچوب اختیارات رئیس‌جمهور و مجلس مورد اشاره قرار گرفته است.
برخی کارشناسان منتقد توافق ژنو معتقدند که در خوشبینانه‌ترین حالت ایران می‌تواند چنان‌چه همه چیز به خوبی پیش رود، پروتکل الحاقی در مدت زمان اجرای توافق در گام نهایی از سوی دولت به اجرا درآید و در پایان اجرای گام نهایی چنان‌چه طرف مقابل حسن‌نیت خود را نشان داد و تحریم‌ها به طور کامل برداشته شد و برنامه هستهای ایران با تحمل همه محدودیت‌ها به حالت عادی مثل برنامه هستهای دیگر اعضای آژانس درآمد، در آن صورت مجلس می‌تواند موضوع تصویب پروتکل الحاقی را در دستور کار قرار دهد. در عین حال برخی از اعضای تیم هستهای کشورمان همواره اعلام کرده‌اند که اجرا و تصویب پروتکل الحاقی در چارچوب گام نهایی مخل امنیت و منافع ایران نیست .
