انتقادعارف‌ازتنگ‌نظری‌ها در مدیریت​آموزش​عالی

دکتر محمدرضا عارف که در سومین کنفرانس آموزش مهندسی در دانشگاه صنعتی شریف با موضوع آموزش مهندسی در دهه‌ی چهارم انقلاب اسلامی سخن می‌گفت با بیان این که آموزش مهندسی بر پایه توسعه پایدار، یکی از دغدغه‌های مهم مهندسی جهانی به شمار می رود، گفت: این موضوع باید در تمامی برنامه‌ها مد نظر قرار گیرد. وی با بیان این که طی سه دهه گذشته در حوزه آموزش و تحقیقات شاهد یک نگرش سنتی و کلاسیک در کشور بوده ایم، تصریح کرد: در این زمینه برای دستیابی به اهداف پیش‌بینی شده در اسناد بالادستی هیچ راهی جز تغییر نگرش نداریم.

رییس شاخه مهندسی فرهنگستان علوم افزود: به عنوان نمونه طی سه دهه گذشته برای رفع بخشی از نیازهای خود اقدامات و فعالیت‌هایی را در زمینه تامین نیروی انسانی، تربیت تکنسین، توسعه تحصیلات تکمیلی، ارتباط دانشگاه با صنعت و غیره شاهد بودیم و در واقع رفع نیازهای کشور و پاسخگویی به مطالبات اجتماعی از جمله اهداف سه دهه گذشته آموزش عالی به شمار می‌رفت که منجر به رشد خوبی از نظر شاخص‌های کیفی شد اما از بعد کیفی با چالش‌هایی روبرو بودیم.

عارف گفت: در بحث کیفی بخشی از مشکلات به دلیل کمبود اعتبارات مالی بود اما مهمتر از مباحث مالی برخی نگاه‌هایی که به آموزش عالی تحمیل می‌شد در جلوگیری از ارتقاء کیفیت موثر بوده است. استاد دانشگاه صنعتی شریف تصریح کرد: به دلیل تنگ‌نظری‌ها و مسائل سیاسی مدیریتی و یا گرفتاری‌های موجود هیچ‌گاه نتوانسته ایم نظارت و ارزیابی واقعی ای از آموزش عالی کشور داشته باشیم و سهم واقعی آموزش عالی چه در بحث آموزش و چه در بحث پژوهش از تولید ناخالص ملی مشخص نشد. عارف اظهار کرد: در قانون ایجاد دانشگاه بین‌المللی امام خمینی درسال 63 که همزمان منع اعزام دانشجویان را نیز داشتیم به صراحت آمده است که معادل صرفه‌جویی ای که از محل اعزام دانشجو به خارج حاصل می‌شود باید در اختیار آموزش عالی قرار گیرد ولی این تعهد نسبت به آموزش عالی در طول 30 سال گذشته انجام نشد که نتیجه آن مشکلاتی است که در مواردی همچون فضای آموزشی، کمبود تجهیزات آموزشی و غیره با آن مواجه هستیم.

به گفته وی در سال 60 ، 150 هزار دانشجو در خارج از کشور داشتیم که 500 میلیون دلار صرف اعزام این دانشجویان شده بود. عارف در بخش دیگری از سخنانش با بیان این که تا زمانی که علم ما به ثروت تبدیل نشود عملا دانشگاه وظیفه خود را عملی نکرده است، گفت: به عنوان نمونه در یکی از کشورهای اروپایی با وجود آن که تعداد دانشجویان آن یک چهارم دانشجویان ما است سطح تولید ثروت آنها اصلا قابل قیاس با ما نمی‌باشد و این به آن دلیل است که ما در یک مسیر خاص خود قرار گرفته‌ایم و با وجود آن که بر اساس دستورات بالادستی رویکرد دستیابی به جایگاه اول تولید علم در منطقه را خواهانیم اما تولید علم را به تولید مقاله محدود کرده‌ایم. وی گفت: آیا این که یک مقاله تنها در یک نشریه علمی چاپ شود، کفایت می‌کند یا این که این اقدام، شروع و مقدمه کار است؟

عارف با تاکید بر این که باید یک ارزیابی کیفی نسبت به وضعیت مقالات حتی نسبت به سالهای گذشته صورت گیرد، تصریح کرد: نباید کیفیت را فدای کمیت کنیم و باید بررسی شود که آیا متناسب با رشد کمی مقالات، رشد کیفی نیز داشته‌ایم؟ وی تصریح کرد: با وجود این که ما دارای جایگاه هجدهم تولید مقاله در دنیا هستیم اما از نظر شاخص اقتصاد دانش بنیان در سال 2012 رتبه نود و چهارم، از نظر شاخص دستیابی به فناوری رتبه چهل و پنجم در دنیا، از نظر شاخص ظرفیت نوآوری رتبه هشتاد و پنجم و از نظر شاخص ثبت اختراع رتبه هشتادم را دارا هستیم. عارف افزود: ما در حالی که از نظر دستیابی به فناوری رتبه 45 در دنیا را داریم که رقیب ما در منطقه - ترکیه - دارای رتبه 30 است که از نظر شاخص ظرفیت نوآوری نیز دارای رتبه 62 است.

وی در ادامه تاکید کرد: نقد شاخص‌های ذکر شده زیر سوال بردن عملکرد دانشگاه‌های کشور نیست اما ما نیازمند یک تغییر نگرش در برنامه‌ها جهت ارتقاء کیفیت هستیم. عارف با اشاره به سند چشم‌انداز کشور جهت دستیابی به جایگاه اول در حوزه علم فناوری و اقتصاد در منطقه گفت: سهم فناوری‌های برتر در رشد اقتصادی بی‌بدیل است. به عنوان نمونه در سال 1970 سهم فناوری‌ها از رشد اقتصادی در دنیا 40 درصد بود که از این 40 درصد، 12 درصد آن متعلق به فناوری‌های پیشرفته بود. همچنین در سال 2010 سهم فناوری‌ها از رشد اقتصادی 78 درصد بود و سهم فناوری‌های برتر از این میزان 60 درصد را شامل می‌شد و پیش‌بینی این است که در سال 2020 سهم فناوری از رشد اقتصادی 85 درصد شود که 70 درصد آن سهم فناوری‌های برتر است؛ بنابراین اگر بخواهیم به ثروت دست یابیم هیچ راهی جز توجه به فناوری نداریم. 

عارف با بیان این که ما در برخی فناوری‌ها همچون صنعت خودرو یک عقب‌ماندگی طولانی مدت نسبت به دنیا داریم، تصریح کرد: شاید نتوانیم در فناوری‌های کلاسیک فاصله خود را با دنیا به زودی کم کنیم اما در برخی فناوری‌ها همچون فناوری نانو با وجود سابقه فعالیتی کم آن در کشور اقدامات خوبی را شاهد بوده ایم.وی خاطرنشان کرد: با یک حمایت حداقلی می‌توانیم در برخی فناوری‌ها همچون نانو فعالیت‌ها را به خوبی جلو برده و یا حتی اگر حمایتی نیز صورت نگیرد در این زمینه برای دانشگاه مانع‌تراشی نکنند و اجازه دهند دانشگاه مسیر خود را ادامه دهد.

این استاد دانشگاه بار دیگر بر جهت گیری به سمت فناوری‌ها با یک نگاه نو تاکید کرد. عارف در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به نگاه دنیا به بحث مهندسی کارآفرین تاکید کرد: ما دیگر نمی‌توانیم یک مهندس تک‌بعدی تربیت کنیم و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی نیز نمی‌توانند خود را از مسائل اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی جدا کنند. در این زمینه باید بپذیریم که سهم مهندسی در اداره کشور ما بیش از درصد فارغ‌التحصیلان مهندسی است و این یک واقعیت است؛ بنابراین مهندس فارغ‌التحصیل ما باید آمادگی فعالیت در بخش‌های اقتصادی مدیریتی و غیره را داشته باشد.

عارف در بخش‌های پایانی سخنان خود به بیان چندین پیشنهاد پرداخت و گفت: باید در برنامه‌ریزی‌های آموزشی به چالش‌های اساسی همچون چالش آب که دنیا نیز با آن مواجه است، توجه داشت و این نکته که اگر در بحث آب چاره‌اندیشی نکنیم زودتر از دنیا با چالش مواجه خواهیم بود. وی همچنین پیشنهاد کرد که موضوع مهندسی پایدار مورد توجه جدی قرار گیرد و مهندسان ما علاوه بر شاخص‌های مهندسی کارآفرین ویژگی‌های پایدار را نیز داشته باشند. عارف همچنین بر لزوم توجه به آینده‌نگری در برنامه‌ها تاکید کرد و گفت: باید با توجه به نیازهای آتی یک آینده‌نگری و نیازآفرینی داشته باشیم. این استاد دانشگاه همچنین با تذکر جهت سوق دادن برنامه‌های دانشگاه‌ها در زمینه ارتقاء صنعت گفت: همچنین به بحث تبدیل علم به فناوری هم کمتر توجه شده که باید این موضوع را نیز لحاظ کرد. در بحث ارتقاء کیفیت هم باید هدف‌گذاری‌های ما کاملا مشخص انتخاب شود.

استاد دانشگاه صنعتی شریف پیشنهاد ایجاد یک مرکز مطالعات راهبردی جهت تدوین برنامه آموزشی را ارائه کرد و گفت: این مرکز می‌تواند در شورای عالی برنامه‌ریزی و یا با حمایت وزارت علوم زیر نظر فرهنگستان علوم ایجاد شود. عارف با تاکید بر تمرکززدایی هر چه بیشتر در فضای آموزش عالی کشور بر ضرورت ایجاد یک اتاق فکر در کشور تاکید کرد و گفت: در این اتاق فکر باید دانشگاه‌ها، صنعت، وزارت علوم و غیره حضور یابند و مهمترین چالش‌های کشور را مورد بحث و بررسی قرار دهند. وی با اشاره به سومین کنفرانس آموزش عالی بر حضور جدی‌تر شورای عالی برنامه‌ریزی در چنین کنفرانس‌هایی تاکید کرد و گفت: این شورا باید حضور خود را در این برنامه‌ها در اولویت قرار دهد.