عصر جدید و شهروندان دو زیست

برخی از داستان‌ها و فیلم‌هایی که در سال‌های اخیر نوشته یا ساخته شده‌اند به این موضوع می‌پردازند که ابزارهایی ارتباطی بیش از پیش در جامعه نفوذ کرده است و تا حد زیادی ارتباط واقعی را از بین برده است. از جمله فیلم‌هایی که به فراگیرشدن وسایل ارتباط جمعی از جمله اینترنت می‌پردازند می‌توان به فیلم‌های برتری(Transcendence) و او(her) اشاره کرد. در این فیلم‌ها به‌خوبی به این مهم پرداخته می‌شود که رابطه واقعی و عاطفی در فضای مجازی چگونه جایگزین روابط واقعی در جهان می‌شود. براساس جدیدترین آمار منتشر شده در سال 2014 دومیلیارد و 923 میلیون نفر از اینترنت استفاده می‌کند که برابر با 40 درصد از جمعیت کل جهان است. در سال 2013 دسترسی کاربران به اینترنت از طریق تلفن همراه 4/73 درصد بود که پیش‌بینی می‌شود این درصد تا سال 2017 به 1/90 درصد برسد. همچنین  براساس آمارهایی که در سامانه مدیریت ضریب نفوذ اینترنت کشور آمده است ایران با 75 میلیون و 149 هزار و 669 نفر جمعیت دارای 36 میلیون و 918هزار و 795 کاربر اینترنت و 21 میلیون و 198 هزار و 945 مشترک است و پیش‌بینی می‌شود ضریب نفوذ اینترنت در ایران در سال‌های آینده، افزایش پیدا کند.

ورود به دنیای مجازی
هرچند جامعه ایران به عنوان جامعه‌ای سنتی، به‌دلیل برخی مشکلات مانند سرعت کم اینترنت و... اندکی دیر وارد جامعه اطلاعاتی و استفاده از رسانه‌های جمعی مثل تلویزیون شد اما، با وجود همین دوره اندک حضور در این جامعه، تعداد کاربران اینترنت و استفاده‌کنندگان از سایر ابزارهای ارتباطی رشد خیره‌کننده‌ای داشته است. ورود به دنیای مجازی، امری بدیهی به شمار می‌رفت که ایران از این قاعده مستثنی نبود. از مهم‌ترین ویژگی‌های ابزارهای ارتباطی به‌ویژه اینترنت، ایجاد پیوندهای مناسب بین افراد در اقصی نقاط دنیاست. این پیوندها در بعضی مواقع به نحوی است که فرد از دنیای واقعی خود خارج می‌شود و با شخصیت‌هایی غیرواقعی و مجازی پیوند عاطفی برقرار می‌کند. گسترش شبكه جهانی اینترنت فاصله‌ها را كم كرده و به ایجاد نوعی تشابه به‌ویژه در جوانان انجامیده است. جهان گستری جامعه اطلاعاتی كه در قالب اینترنت تبلور یافته باعث شده است که بسیاری از جوانان بیشتر زمان خود را به استفاده از این وسایل بپردازند و به انسان‌هایی دو زیست تبدیل شوند با این تفاوت که، اکثر زمان خود را در فضای مجازی می‌گذرانند.

تغییر ارتباط‌های خانوادگی
استفاده از وسایل ارتباطی علاوه بر کارکرد‌های مثبتی مانند تسهیل انجام امورات روزمره، پرداخت‌ها، معاملات، دریافت اطلاعات و ... ، یکسری کژکارکرد‌ها نیز دارد که به مشکلاتی مانند مخدوش شدن روابط خانوادگی، ایجاد گسست‌های خانوادگی و گسست‌های نسلی و... می‌انجامد. بسیاری از نفوذ این ابزارهای ارتباطی به داخل خانواده‌های خود ناراحتند و از اینکه فرزندان آنها بیشتر زمان خود را مشغول به استفاده از این ابزارهای ارتباطی‌اند گله می‌کنند. گسترش رسانه‌های جمعی در مواردی نیز باعث تغییر یافتن نوع گفت‌و‌گو‌ها و روابط در میان خانواده‌ها می‌شود. رسانه‌های جمعی به دلیل كاركرد متنوع خود و ایجاد تغییرات پیوسته، به‌تدریج جای ارتباط بین فردی از نوع چهره‌به‌چهره را گرفته و توانسته‌اند فضای انفرادی را به جای فضای جمعی و اجتماعی خانواده حاكم كنند به‌طوری‌كه گسترش تكنیكی رسانه‌های شنیداری و رایانه‌ای، ارتباط مستقیمی با فردگرایی و دوری از گروه را نشان می‌دهد. در این مسیر، تعامل فرد با رسانه الكترونیكی و غیراحساسی، نوعی ترس فرهنگی و انفعال شخصیتی در او ایجاد می‌کند. نتیجه این می‌شود كه افراد خانواده به جای گفت‌وگوی صمیمی با یكدیگر با ابزارهای الكترونیكی ارتباط برقرار می‌كنند؛ ارتباطی كه فاقد بارعاطفی واحساسی است.

کژ کارکردها معنا ندارند
با این وجود، یک کارشناس ارتباطات در این‌باره به آرمان می‌گوید:یک سری از ابزارهای ارتباطی مانند اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، ابزارهایی بین گروه‌های خاصی هستند که توسط آنها مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ابزارها به خودی خود دارای ارزش نیستند و سوگیری ندارند بلکه، نهاد‌ها و سازمان‌هایی که این ابزارها را به کار می‌گیرند دارای ارزش، اهداف، سبک زندگی و پارادایم ...هستند. به همین دلیل با وجود مشکلات ایجاد شده توسط این ابزارها بازهم نمی‌توان گفت که این ابزارهای اینترنتی دارای کژ کارکرد هستند. اسماعیل قدیمی ادامه می‌دهد: ابزارهای ارتباطی توسط استفاده کنندگان است که دچار کژ کارکردی می‌شوند و آسیب‌های اجتماعی، بزه‌های اجتماعی، انحرافات شخصیتی و ... را به‌وجود می‌آورند. او می‌افزاید: در اینجا، بحث مربوط به مدیریت رسانه و درک ما از وسایل ارتباط جمعی است که باید مورد توجه قرار بگیرد. این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: مشکل در اینجا از جانب خانواده‌ها و سازمان‌هاست که قادر به استفاده از این ابزارها به نحو مطلوبی نیستند. او می‌گوید: متاسفانه خانواده‌ها دارای الگوی مصرفی در رابطه با استفاده از این ابزارها نیستند و الگوی تربیتی برای فرزندان خود ندارند و اکثریت دارای سواد رسانه‌ای و آموزش نیستند. قدیمی اذعان می‌کند: امروزه استفاده از وسایل ارتباطی جمعی به یک تردمیل اجتماعی و ابزاری برای عقده‌گشایی و فرار از واقعیت‌ها تبدیل شده است. او اذعان می‌کند: نکته‌ای که حائز اهمیت است این است که مشکل در تکنولوژی و فناوری نیست؛ فناوری به معنای، مدیریت تولید ابزار، به‌کارگیری آن و فرهنگ‌سازی برای استفاده از آن است اما، ‌به‌رغم این تعریف، ما در این زمینه نقشه راه نداریم که همین امر مشکلاتی را به وجود آورده است.

ابزارهای جدید؛ از خودبیگانگی استفاده‌کنندگان
از طرف دیگر یک آسیب‌شناس اجتماعی در این‌باره به آرمان می‌گوید: ورود ابزارهای جدید ارتباطی به درون خانواده‌ها و جامعه قابل حذف نیست اما نکته‌ای که باعث دل‌مشغولی و نگرانی شده است به جایگزین شدن این نوع ارتباط‌های غیرواقعی به جای ارتباطات سنتی برمی‌گردد. محمد زاهدی‌اصل ادامه می‌دهد: استفاده از این وسایل باعث شده است که استفاده‌کنندگان از دنیای اطراف خود غافل شوند و به نوعی اعتیاد نوپدید مبتلا شوند. او می‌افزاید: شرایط برای استفاده‌کنندگان به سمتی پیش می‌رود که آنها، روابط و مناسبات اجتماعی خود را به حداقل می‌رسانند. این قبیل رفتارها باعث می‌شود که در درازمدت انسان‌ها از یکدیگر دور شده و نسبت به هم بیگانه شوند. این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: استفاده از این ابزارها باعث از خود بیگانگی افراد می‌شود به‌نحوی که، از دنیای واقعی خارج می‌شوند و نقش خود را به‌عنوان یک شهروند جامعه به خوبی انجام نمی‌دهند. او اذعان می‌کند: استفاده از ابزارهای جدید باعث از بین رفتن ارزش‌های جامعه می‌شود و ارتباط موثر در جامعه را به حداقل می‌رساند به نحوی که افراد نیازهای خود را از طریق ابزارهای ارتباطی جدید رفع می‌کنند و از جهان واقعی دل می‌برند و کمتر با دوستان و آشنایان خود ارتباط برقرار می‌کنند. زاهدی‌اصل خاطرنشان می‌کند: شرایط جدید باعث می‌شود که اعضای خانواده‌ها بیشتر اوقات به فضای مجازی پناه ببرند و نیازهای خود را در آنجا رفع کنند که همین امر باعث از بین رفتن مهر و محبت در خانواده که لازمه استحکام آن است می‌شود. باید این ابزارها به‌خوبی بررسی شود تا ضعف‌های آن مشخص شود و آسیب‌های آن به حداقل برسد.